मी ६० साली मॅट्रिक झालो. ६६ साली ‘माणूस’मध्ये आलो. (त्या वर्षी ‘माणूस’चं साप्ताहिकात रूपांतर झालं होतं.) आणि ८२-८३ ला ‘राजहंस’चं स्वतंत्रपणे काम बघायला सुरुवात केली.
शाळा-कॉलेजमधला माझा वावर तसा सामान्य विद्यार्थी म्हणूनच होता. दुसरं असं की, कुठलीच गोष्ट योजनापूर्वक, ठरवून माझ्या आयुष्यात घडलेली नाही. खूप हुशार विद्यार्थ्यांना आपण डॉक्टर, इंजिनीअर, वकील व्हावंसं वाटतं. तसं मला ठरवणं शक्य नव्हतं. कारण माझं शाळेच्या अभ्यासात लक्षच नव्हतं. अभ्यासात टंगळमंगळ तसंच काहीच गंभीरपणे न घेण्याकडे माझा कल होता. त्यामुळे मला शाळा-कॉलेजमध्ये म्हणावं तसं यश मिळालं नाही. उलट, एखाद् वर्ष नापास झाल्यानं वाया गेलं. कसे कुणास ठाऊक, मॅट्रिकला चांगले मार्कस् मिळाले. त्यामुळे माझा समज (गैरसमज म्हणा हवं तर..) झाला की, आपल्याला विज्ञान खूप चांगलं येतंय. या घोटाळ्यापायी मी सायन्सला गेलो आणि पदवीधर झालो. ६०-६५ या काळात एक मात्र झालं : माझं वाचन खूप झालं. त्या काळात आम्ही सगळे एकत्र राहत होतो. घरात वडीलबंधूंची- श्री.गं.ची (श्री. ग. माजगावकर) खूप पुस्तकं होती. शिवाय त्यांच्याकडे भेटायला, गप्पागोष्टींसाठी जी मंडळी येत, त्यांचे चर्चाविषय राजकारण, समाजकारण या अंगानं जास्त असल्यामुळे माझं त्या विषयांचं वाचन या काळात चांगलं झालं. त्यातही विशेषत: कविता. मी राजहंसकडून कवितासंग्रह फारसे काढत नसलो तरी कविता हे माझं पहिलं प्रेम होतं, अजूनही आहे.
सहज एक गंमत सांगायची तर माझा जवळचा मित्र दत्तप्रसाद दाभोळकर आणि मी एकेकाळी फोनवरून बोलतानाही एक दंडक नेहमी पाळायचो. त्यानं केलेली एक कविता तो मला ऐकवायचा आणि मी नुकतीच वाचलेली एखादी सुंदर कविता त्याला सांगत असे.
माझं कॉलेज शिक्षण रडतखडत चाललेलं असल्यानं आणि घरची परिस्थिती थोडीशी अडचणीची असल्यामुळे त्या काळात मी एक-दोन नोकऱ्याही केल्या. मेडिकल रिप्रेझेंटेटिव्ह म्हणून मी कॉलेजच्या दिवसांत दीड-दोन र्वष काम करत होतो. पुढे कॉलेज संपलं. मी पदवीधर झालो. पण चांगली नोकरी मिळाली नाही. मी फारसा शोधही घेतला नाही. हे कुठंतरी श्री. ग. पाहत होते. तेच एकदा म्हणाले, ‘तू ‘माणूस’मध्ये ये. वर्षभर काम कर. नंतर बघू.’ तिथे मी सुरुवातीपासून संपादकीय साहाय्यक म्हणून प्रूफरीडिंग, पानं लावणं, लेआऊट, प्रॉडक्शन, छपाई हे सारं बघत होतो. साप्ताहिकाचं काम रोज मोठय़ा प्रमाणावर नसल्यामुळे श्री. ग. म्हणाले, ‘तू थोडं जाहिरातीच्या कामात लक्ष घालायला सुरुवात कर.’ म्हणून मी जाहिरातीच्या कामासाठी मुंबईला जायला लागलो. त्या काळात मी आठवडय़ातून एक-दोनदा मुंबईला जायचो. बऱ्यापैकी जाहिराती मिळत होत्या. त्यावेळी ‘माणूस’चा इतका मोठा स्टाफ नव्हता, की संपादकीय कामासाठी वेगळा माणूस ठेवता येईल. त्यामुळे श्री. ग. म्हणायचे की, ‘तू आता मुंबईला जातोच आहेस तर अमुक एका लेखकाला भेट. तमुक विषयाबाबत त्याच्याशी बोलून बघ.’
असं करता करता मी हळूहळू संपादकीय कामात लक्ष घालू लागलो. त्यातच मनानं अधिक रमू लागलो. संपादकीय कामासाठी साहजिकच मी जास्त वेळ देऊ लागलो. जाहिरातीचं काम थोडंसं मागे पडायला लागलं. त्याचवेळी माझ्या असं लक्षात आलं की, जाहिराती देणाऱ्या संस्थांना मराठी भाषा, मराठी साप्ताहिकं वा मासिकं याबद्दल काडीचीही आस्था नव्हती. त्यामुळे आम्हाला त्यांच्याकडून फारशा जाहिरातीही मिळायच्या नाहीत. मिळत त्या फक्त दिवाळीला. दिवाळीव्यतिरिक्तच्या काळात मी संपादकीय कामात अधिक गुंतू लागलो. त्यात मला श्री. गं.चं पूर्ण मार्गदर्शन मिळत होतं. एका लेखकाच्या 
६६ ते ७० हा चार वर्षांचा काळ माझ्या आयुष्यातील व्यक्तिगतरीत्या आणि बौद्धिकदृष्टय़ाही मला स्वत:ला सर्वाधिक समृद्ध काळ वाटतो. ‘माझं विश्व’ असं आपण म्हणतो, ते मला तिथे गवसायला लागलं. मला चांगले लेखक, चांगले कलाकार भेटले. त्यांच्याबरोबरच्या गप्पागोष्टी, चर्चा, त्यांचा सहवास यातून केवळ साहित्यच नव्हे, तर साहित्याच्या बरोबरीने असणाऱ्या कला, निर्मिती अशा इतर अनेक गोष्टींतले बारकावे मला उमजू लागले. या साऱ्यांची प्रत ठरवण्याचे निकष मला आकळू लागले. या साऱ्यांतून साहित्याकडे आणि इतर क्षेत्रांकडे बघण्याची माझी स्वत:ची एक नजर मला मिळाली. उदाहरणच द्यायचं झालं तर पुण्यात देवीदास बागूल होते. त्यांचा माझ्यावर खूप प्रभाव आहे. टायपोग्राफीचे पहिले प्रयोग, कृष्णधवल रंगांतलं उत्तम छायाचित्रण त्या काळात बागूल करत होते. त्यातील सौंदर्यस्थळं मला समजावून सांगत होते. मुंबईत वसंत सरवटे, श्याम जोशी, बाळ ठाकूर, पद्मा सहस्रबुद्धे या कलाकारांचा मला सहवास मिळाला. सरवटय़ांमुळे पेंटिंग कसं बघावं याची नजर मिळाली. विजय तेंडुलकरांमुळे नाटक-चित्रपटाकडे बघण्याचा एक अनवट दृष्टिकोन मिळत गेला. प्रत्यक्ष वाचनापेक्षा माझ्या भोवताली हा जो ग्रुप जमत गेला, त्यातून मला खूप काही शिकायला मिळालं. या सगळ्याचा माझ्या घडणीत प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष सहभाग आहे.
माझं ‘माणूस’साठीचं कामही चालू होतं. एका बाजूला ‘माणूस’ साप्ताहिक अंक म्हणून दर आठवडय़ाला प्रसिद्ध होई, तर दुसरीकडे त्याचे विशेषांक किंवा दिवाळी अंक वेगळ्या रूपात होत. माझ्या कामातही मला हे दोन्ही पदर सांधावे लागत. एकीकडे साप्ताहिकासाठी ताजे विषय, समर्थ लेखकांचा शोध घ्यायचा; तर दुसरीकडे नवनवे लेखकही धुंडाळायचे. राजहंस प्रकाशनाच्या पुढच्या वाटचालीला लाभलेली माझी ही ‘माणूस’साठीच्या कामाची पाश्र्वभूमी आज प्रकर्षांनं जाणवते.
माझ्या कारकीर्दीत अगदी सुरुवातीच्या काळात या प्रभावामुळे माझ्याकडून ताज्या विषयांचा आवर्जून शोध घेतला गेला, तशीच काही पुस्तकंही सादर झाली. आज त्या पुस्तकांपैकी काहींच्या बाबतीत मागे वळून पाहताना जाणवतं की, ही पुस्तकं मला अधिक अभ्यासपूर्ण, अधिक सखोल बनवता आली असती तर काळाच्या कसोटीवर ती अधिक टिकाऊ ठरली असती. तसं करण्यात मी कुठेतरी कमी पडलो ही खंत मला आज जाणवते.
असं एका बाजूनं माझं काम आणि कामातलं शिक्षण सुरू होतं. यात ६८ साल संपलं. ६९ साल उजाडलं ते संस्थेच्या वाटचालीला एक अनपेक्षित वळण देणाऱ्या घटनेनं. झालं असं-
‘माणूस’चं ऑफिस त्यावेळी नारायण पेठेत होतं. तिथून जवळच नागनाथ पार. नागनाथ पाराला लागून सरदार पटवर्धनांचा मोठा दगडी वाडा. पुण्यात तो ‘मळेकर वाडा’ म्हणून प्रसिद्ध होता. हा वाडा माझ्या घरी जायच्या रोजच्या वाटेवर होता. एक दिवस दुपारी बाबासाहेब पुरंदरे आणि मी जेवायला घरी चाललो होतो. मळेकर वाडय़ावरून जाताना आम्हा दोघांची नजर त्या वाडय़ातील नोकरवर्गासाठी असलेल्या खोल्यांकडे गेली. घरी जागेची अडचण होती. ‘यातल्या एखाद् दोन खोल्या आपल्याला भाडय़ानं मिळतील का?’ असं मी बाबासाहेबांना विचारलं. कारण बाबासाहेब आणि सरदार पटवर्धनांचे अगदी घनिष्ठ संबंध होते. बाबासाहेब म्हणाले, ‘चला, आताच भेटून विचारून घेऊ.’
आम्ही तसेच वाडय़ात शिरलो. मालक होतेच. बाबासाहेबांनी त्या चाळवजा खोल्यांचा विषय काढताच सरदार म्हणाले, ‘अहो, त्या खोल्याच काय, आम्हाला सगळा वाडाच भाडय़ानं द्यायचाय.’ पण पाच हजार स्क्वेअर फुटांचा वाडा घेऊन आम्ही करणार काय होतो? घरी परत येत असताना बाबासाहेबांनी माझ्यासमोर स्वप्न रंगवलं- ‘दिलीपराव, विचार करा. परत अशी संधी येणार नाही. राजहंसचं पुढे आपण असं असं करू.. ‘माणूस’ वाढवू..’ अशा अनेक योजना बाबासाहेबांनी मला त्या तासाभरात सांगितल्या. मीही स्वप्न पाहायला लागलो. दुसऱ्या दिवशी श्री. गं.शी बोललो, तर ते म्हणाले की, ‘हे आपल्याला कसं झेपणार?’ मी म्हणालो, ‘बाबासाहेब म्हणतात असं करू, तसं करू. प्रकाशन आपल्याला भव्यदिव्य करता येईल.’
म्हणून आम्ही त्या प्रकल्पात लक्ष घालायला सुरुवात केली. पण नंतर लक्षात आलं की, या एवढय़ा मोठय़ा जागेचं आम्हाला काहीही करणं शक्य नाही. प्रकाशन कितीही वाढवलं तरी पाच हजार स्क्वेअर फूट जागेचं करणार काय? माझ्या डोक्यात आलं की, त्या जागेत पुण्यातलं चांगलं, भव्य ग्रंथालय सुरू करावं. त्यादृष्टीने मी पुण्यातली सगळी मोठी ग्रंथालये (गोखले इन्स्टिटय़ूट, विद्यापीठ, इ.) बघून आलो. पुस्तकाशी संबंधित असल्यामुळे मला ग्रंथालयांची आवड होतीच. पण जसजसं त्याचं अर्थशास्त्र बघायला गेलो तसतसं लक्षात आलं की, यासाठी कुणी बँक आपल्याला पैसे देऊ शकणार नाही. मग असा विचार मनात आला की, एवढी मोठी जागा आहे तर प्रेस सुरू करण्याचा विचार करायचा का? ‘माणूस’च्या ऑफिसजवळ सायकलवरून दोन-तीन मिनिटांच्या अंतरावर पुण्यातला त्यावेळचा मोठा संगम प्रेस होता. तिथे आम्ही ‘माणूस’ची छपाई करत होतो. त्याचं तोपर्यंत कोथरुडला स्थलांतर झालं होतं. त्यामुळे मला रोज सायकलवरून तिथे जावं-यावं लागत असे. खरं तर प्रेसमध्ये मला तेव्हा काही रस नव्हता. मुळात आम्हा दोघा भावांना ‘मशीन’ या प्रकाराची आतून एक दहशतच आहे. श्री. ग. म्हणाले की, ‘मला तू प्रेसच्या व्यवसायात लक्ष घालण्यासंबंधी विचारूसुद्धा नकोस. मला त्यात काहीही गम्य नाही.’ त्यांना त्यांचं क्षेत्र मिळालेलं होतं. त्यावेळेला वि. स. वाळिंबे आमच्या खूप निकट होते. ते म्हणाले, ‘तुम्ही विचार करा. परत एवढी जागा मिळणार नाही. तसाही संगम प्रेस दूर गेलेला आहे. ‘माणूस’चं स्वत:चं प्रकाशन असल्यामुळे कामासाठी तुम्हाला बाहेर जावं लागणार नाही. तुमच्या घरातलंच काम भरपूर आहे.’ अशा सगळ्या विचारांतून ती जागा आम्ही घेतली. म्हणजे नाल आहे म्हणून घोडा घेतला.
..आणि मी प्रेसच्या व्यवसायात पडलो.. अगदी मनाविरुद्ध पडलो. पुढे जवळपास तीस वर्षे माझ्या इच्छेविरुद्ध प्रेसचा व्यवसाय मी केला. पण मी तिथे कधीही रमलो नाही. खोटं वाटेल, पण एकाही मशीनला मी कधी बोटसुद्धा लावलेलं नाही. त्यामुळे सुरुवातीच्या काळात व्यवसायात ज्या काही चुका व्हायच्या असतात, त्या सगळ्या माझ्याकडून झाल्या. आज इतक्या वर्षांच्या अनुभवानंतर वाटतं की, जोपर्यंत तुमचं मन त्या व्यवसायात गुंतत नाही, तोपर्यंत व्यवसायाचा मूळ गाभा तुमच्या हाताशी लागत नाही.
७२-७३ पर्यंत ‘माणूस’ची घोडदौड जोरात सुरू होती. त्यावेळी प्रेस आर्थिक अडचणीत होता. त्यामुळे प्रेसचा सगळा आर्थिक ताण ‘माणूस’वर पडला. ७३ नंतर अशी परिस्थिती आली की, ‘माणूस’ही अडचणीत आला. ७३ ते ७७ हा चार वर्षांचा काळ आमच्या दृष्टीने सगळ्यात अवघड काळ होता. कारण या दोन्ही संस्था अडचणीत होत्या. त्याला मोठय़ा प्रमाणावर मी जबाबदार होतो असं मला वाटतं. कारण मी जे करत असे, ठरवत असे, त्यावर पूर्ण विश्वास ठेवून श्री. ग. ते करायला परवानगी देत. तो त्यांचा सर्वात मोठा गुण. त्यांचा माझ्या कर्तबगारीवर माझ्या स्वत:पेक्षा अधिक विश्वास होता. त्यामुळे ज्या काही चुका झाल्या, त्या माझ्याच होत्या असं आजही मला वाटतं. मी त्यावेळी त्यांना काही वेगळे पर्याय सुचवले असते तर तसं करून बघायला त्यांनी मला ‘नाही’ म्हटलं नसतं. पण तसं होऊ शकलं नाही, हे मात्र खरं.
७७ नंतर मात्र मी प्रेसकडे जास्त लक्ष द्यायला सुरुवात केली. पुढे वर्षभरात मी तो सुरळीत मार्गी लावला. या काळात राजहंसचा व्याप कमी होता. बाबासाहेबांची पुस्तकं आणि ‘माणूस’मधील लेखमालांची पुस्तकं एवढीच प्रकाशनं होती. पुढे बाबासाहेबांचा मुलगा अठरा वर्षांचा झाला. त्यानं प्रकाशन व्यवसायात यायचं ठरवलं. त्यामुळे साहजिकच बाबासाहेब आपली पुस्तकं घेऊन बाहेर पडले. हळूहळू प्रेसच्या कामात माझा कोंडमारा होत होता म्हणून मी प्रकाशनामध्ये लक्ष द्यायला सुरुवात केली. त्यापूर्वी मी राजहंसच्या पुस्तकनिर्मितीचं काम बघतच होतो. त्यामुळे मला तो अनुभव होता. ८२ साली ‘नाझी भस्मासुराचा उदयास्त’ या ‘माणूस’मधल्या गाजलेल्या लेखमालेची पाचवी आवृत्ती नव्याने प्रकाशित करायचं ठरलं तेव्हा मी श्री. गं.ना म्हणालो, ‘हे पुस्तक मी जरा वेगळ्या पद्धतीनं करतो.’ मी त्याचा आकार बदलून, त्याची जरा 
मुंबईत मला योगायोगानं बाबूराव बागूल भेटले. मुंबई मराठी ग्रंथसंग्रहालयाखाली एक हॉटेल होतं, तिथं आम्ही गप्पा मारत बसलो. तेव्हा मी त्यांना सहज बोलता बोलता विचारलं, ‘नवीन पुस्तकासाठी काही विषय तुमच्या डोळ्यासमोर आहे का?’ ते म्हणाले, ‘आंबेडकरांचं गोष्टीरूप चरित्र लिहायचं मनात आहे.’ बाबूराव बागुलांसारखा लेखक, डॉ. आंबेडकरांसारखा विषय, त्यात कथारूप.. मला विषय आवडून गेला. त्याचवर्षी डॉ. आंबेडकरांच्या धर्मातराला आणि निधनाला २५ र्वष पूर्ण होत होती. त्यानिमित्ताने नागपूरला दीक्षाभूमीवर ६ डिसेंबरला सहा-सात लाख लोक येणार होते. यानिमित्तानं हा प्रकल्प करावा असं बागुलांनी सुचवलं. मलाही ते पटलं. संध्याकाळी डेक्कननं पुण्याला निघालो. या कल्पनेनं पुरता भारावून गेलो होतो. अनेक धाडसी योजना डोक्यात पिंगा घालू लागल्या होत्या. मी विचार केला की, आपल्याला प्रकाशनात काहीतरी करायचंच आहे, तेव्हा आपण ही पहिलीच गोष्ट मोठय़ा प्रमाणावर करू. रात्री पुण्यात उतरल्याबरोबर मी भारावल्या अवस्थेत श्री. गं.च्या घरी गेलो. त्यांनासुद्धा ही कल्पना अतिशय आवडली. सुरुवातीला आम्ही एक हजार प्रती काढायच्या ठरवल्या.
बाबूराव बागूल वेळेच्या बाबतीत फार काटेकोर नव्हते. एकेक कथा द्यायचे. ‘पुढच्या दोन दिवसांत देतो, तुम्ही कंपोज सुरू करा,’ असं म्हणायचे. तोपर्यंत माझ्या डोक्यात तीन हजार प्रती काढायच्या असं यायला लागलं. तेही त्या काळाच्या मानानं जास्त होतं. कारण तेव्हा सर्वसाधारणपणे एका पुस्तकाच्या हजारच प्रती काढल्या जात. याचदरम्यान कर्मधर्मसंयोगाने मी केव्हातरी पॉप्युलर प्रकाशनाच्या रामदास भटकळांकडे गेलो होतो. ‘आपल्याला हा विषय सुचलाय आणि हे भयंकर काही ग्रेट आहे. आपण प्रकाशन क्षेत्रात जणू क्रांतीच करणार आहोत..’ या कल्पनेने मी भारावून गेलो होतो. मी ते रामदासशी बोललो. तो म्हणाला, ‘आम्ही बाबासाहेब आंबेडकरांवर फोटो अल्बम करतोय.’ मी म्हणालो, ‘फारच चांगलं. तुमचं आणि आमचं पुस्तक आपण एकाच वेळी प्रकाशित करू.’ पुढचा एक-दीड महिना माझी पुणे-मुंबई धावपळ असायची. मी आधी बागुलांकडे जायचो, कथा घ्यायचो. मग रामदासकडे जायचो. त्याचं काम पाहायचो. रामदासला ‘तुम्ही करताय ते कितीतरी मोलाचं आहे. नेहमीच्या प्रमाणे विचार करू नका. तिथे पाच-सहा लाख लोक एकत्र जमणार आहेत. परत आपल्याला अशी संधी मिळणार नाही,’ असं सांगायचो. हळूहळू रामदासच्याही पायांनी जमीन सोडायला सुरुवात केली. एरवी त्यांनी एक हजार प्रती काढल्या असत्या, त्या त्यांनीही वाढवल्या. पुढे पुढे मी श्री. गं.नासुद्धा या कल्पनेत खेचलं. बागुलांच्या काही कथांचं लिखाण व्हायचं होतं आणि प्रूफंही वाचायची होती. तारीख जवळ येत चालली होती. तिकडे रामदासचा फोटो अल्बम अगदी युद्धपातळीवर चाललेला. इकडे आमचं पुस्तक चाललेलं. श्री. ग. आणि बागूल एकत्र बसून प्रूफं वाचायचे. इकडं माझं छपाईचं काम चाललेलं. जसजसे दिवस जवळ येत चालले, तसतशा वर्तमानपत्रांतून नागपूरच्या प्रस्तावित समारंभाच्या मोठमोठय़ा बातम्या येऊ लागल्या. तेव्हा मी विचार केला की, पाच हजार का, दहा हजार प्रती काढू. ऐनवेळी कमी पडायला नकोत. त्याच वेळेला महाराष्ट्र सरकारच्या वतीने ‘लोकराज्य’चा ‘डॉ. आंबेडकर विशेषांक’ही प्रसिद्ध होणार असल्याच्या जाहिराती येत होत्या. म्हणजे तो अंक जोरात.. पॉप्युलर जोरात.. आम्ही जोरात. शेवटी वेळेची लढाई सुरू झाली. तेव्हा श्री. ग. मला म्हणाले, ‘तू हे सगळं करतोयस. दहा हजार प्रती काढायचं तू म्हणतोयस. तुला खात्री वाटतेय ना?’ मी म्हटलं, ‘मला वाटतंय, याही कमी पडतील. तू काळजीच करू नकोस.’ ते म्हणाले, ‘तुझी इतकी धावपळ चालली आहे. रेल्वेने इतकी पुस्तकं वेळेत पोहोचणं शक्य नाही. आपण टेम्पो करू. मी तयार झालेली पुस्तकं घेऊन पुढे जातो.’ आमच्या तीनच हजार प्रती तयार झाल्या होत्या. श्री. गं.ना मी म्हणालो, ‘तेवढय़ा घेऊन तुम्ही पुढे व्हा. तोपर्यंत माझ्या आणखी दोन-तीन हजार प्रती तयार होतील.’ बाबूराव बागूल आणि श्री. ग. टेम्पोने पुढे गेले. अक्षरश: दिवसरात्र काम चाललं होतं. श्री. ग. तिकडे पोचले, कार्यक्रम सुरू झाला की पहिल्या तासाभरातच आमच्या स्टॉलवर वाचकांच्या उडय़ा पडणार.. आणि एकूण मागणीचा अंदाज घेऊन श्री. ग. मला फोन करणार.. असं ठरलं होतं. मी त्यांच्या फोनची वाटच पाहत होतो. ठरल्याप्रमाणे त्यांचा फोन आला. मी म्हणालो, ‘कसं काय?’ तर ते म्हणाले, ‘चांगला आहे तसा प्रतिसाद. पण तू आता आणखी पुस्तकं पाठवायची घाई करू नकोस. तुला मी आल्यावर सांगतो काय करायचं ते.’ असं जेव्हा ते म्हणाले, तेव्हाच माझ्या लक्षात आलं की, काहीतरी गडबड झालेली आहे. मी त्यांचाच भाऊ असल्यामुळे मला त्यांच्या आवाजातला चढउतार कळत होता. ते ऐकून टायरमधली हवा जावी तसं माझं झालं. दोन दिवसांनी श्री. ग. परतले. जिथं दहा हजार प्रती कमी पडतील असं मला वाटतं होतं तिथं ‘आंबेडकर भारत’च्या मोजून १२५ प्रतीच गेल्या होत्या. माझा अंदाज साफ चुकला होता.
मला अजूनही वाटतं की, जिथं मी मनानं खऱ्या अर्थानं गुंतलो होतो अशा काही प्रकल्पांना अपेक्षित असं यश मिळालं नाही. त्यापैकी ‘आंबेडकर भारत’ हे एक. बाबूराव बागुलांच्या लेखनाची गुणवत्ता विचारात घेता ‘आंबेडकर भारत’सारखं चांगलं पुस्तक वाचकांनी स्वीकारलं नाही याचं मला काहीसं आश्चर्यच वाटतं. वाटतं की, मी हे पुस्तक योग्य प्रकारे वाचकांपर्यंत पोहोचविण्यात कुठेतरी कमी पडलो. माझ्या स्वभावाचा एक भाग असा आहे की, एखाद्या ठिकाणी मला अपयश आलं की मी झटकन् त्यातून बाजूला होतो. मी इतका बाहेर पडतो, की मनातून मी त्याचे जवळपास सगळे धागेदोरे तोडलेले असतात. दुसऱ्या एखाद्या व्यावसायिक प्रकाशकानं काही ना काही प्रयत्न करून पुढच्या काळात ‘आंबेडकर भारत’ वाचकांपर्यंत नेटानं नेलं असतं. पण मला तो इतका मोठा धक्का होता, की त्यानंतर मी त्या पुस्तकाकडे बिलकूल बघितलंही नाही. यात मी बाबूराव बागुलांवर अन्याय केला असं आजही मला वाटतं. बाबूराव बागुलांच्या मनाचा मोठेपणा असा की, त्यांनी पुढे कधीही मला एका शब्दानंसुद्धा या प्रसंगाची आठवण करून दिली नाही. पुढे पंचवीस वर्षांनंतर- बहुधा बाबूरावांच्या पंचाहत्तरीनिमित्त मी त्यांना एक पत्र पाठवलं. त्यांच्याबद्दलच्या आपुलकीच्या ओलाव्यानं भिजलेल्या त्या पत्रात मी ‘आंबेडकर भारत’बद्दलची माझ्या मनातली खंत व्यक्त केली आणि बाबूरावांना एक सुरेख सदिच्छा भेट दिली.
अशीच गोष्ट ‘विद्यार्थी दैनंदिनी’ची! मी आणि दत्तप्रसाद दाभोळकरांनी खरोखरच दृष्ट लागावी इतकी उत्तम विद्यार्थी दैनंदिनी तयार केली होती. कल्पना सुचल्यावर झोकून देऊन काम करणं हा अनुभव मी आणि दाभोळकरांनी त्यावेळी घेतलेला आहे. जयंत साळगावकरांचा आणि माझा तेव्हा परिचय नव्हता. पण त्यांनी आमची ‘विद्यार्थी दैनंदिनी’ कुठेतरी बघितली. ती पाहून ते म्हणाले, ‘या मुलांनी फारच चांगली दैनंदिनी केलेली आहे.’ इतक्या कल्पकतेनं अन् परिश्रमानं तयार केलेल्या त्या दैनंदिनीला प्रत्यक्षात विद्यार्थ्यांचा मात्र म्हणावा तितका प्रतिसाद मिळाला नाही.
८९ साली पं. जवाहरलाल नेहरूंची जन्मशताब्दी देशभर मोठय़ा प्रमाणावर साजरी झाली. त्यानिमित्ताने मी ‘नेहरू डायरी’ प्रकाशित केली. निर्मितीच्या बाबतीत ही डायरी अतिशय देखणी, वैशिष्टय़पूर्ण आणि वेगळेपणाचा ठसा उमटविणारी होती. वृत्तपत्रांतून या डायरीचं भरभरून कौतुकही झालं. पण या डायरीसंदर्भात प्रादेशिक राजकारण्यांच्या लॉबिंगपायी सरकारदरबारी अनंत अडचणी उभ्या राहिल्या, डायरीची पूर्ण कोंडी झाली आणि हा प्रकल्प आमच्या डोक्यावर कर्जाचा मोठा डोंगर ठेवून गेला. या डायरीच्या अपयशाचा आघात इतका खचवणारा होता, की आजही मी ती डायरी मोकळेपणाने बघू शकत नाही. नकोच वाटतं. व्यावसायिकतेच्या दृष्टीनं खरं तर हे बरोबर नाही. पण माझ्या या वागण्यात कुठेतरी माझ्या स्वभावाची चमत्कारिक गाठ असणार.
असे धक्के खाणं ‘पानिपत’पर्यंत सुरूच होतं. ९० सालानंतर मी संपूर्णपणे प्रकाशन बघायला सुरुवात केली. ९२ पासून मला पुस्तकांचे चांगले विषय मिळायला लागले. ‘इंदिरा गांधी’ (मूळ लेखिका : पुपुल जयकर, अनुवाद : अशोक जैन) या पुस्तकानं राजहंस प्रकाशनाला चैतन्य आणलं. हे पुस्तक विलक्षण लोकप्रिय झालं. तसंच यश ‘एक होता काव्र्हर’च्या डिलक्स आवृत्तीलाही लाभलं. त्यानंतर ‘सृष्टिविज्ञान गाथा’ आलं. डॉ. श्रीराम गीत यांचं लेखन आणि जयंत नारळीकरांचं संपादन. मराठी माणसाच्या मनात डॉ. नारळीकरांबद्दल एक वेगळंच आदराचं स्थान कोरलं गेलेलं आहे. या प्रकल्पाला कल्पनेबाहेर यश मिळालं. ‘पानिपत’नं राजहंसची कोंडी फोडली आणि नंतरच्या ‘सृष्टिविज्ञान गाथा’, ‘झाडाझडती’, ‘महानायक’, ‘शुभमंगल’, ‘५७ ते ४७’पासून अलीकडच्या ‘अर्थात’, ‘किमयागार’, ‘चंद्रलोक’, ‘मला उत्तर हवंय’ अशा अनेक पुस्तकांनी या वाटचालीला वेग दिला.
०
तत्पूर्वी ९१ साली प्रकृतिअस्वास्थ्यामुळे श्री. ग. प्रकाशन व्यवसायातून निवृत्त झाले आणि प्रेस अन् प्रकाशन हे दोन्ही व्यवसाय माझ्याकडे आले. त्यावेळी मी मनाशी एक निर्णय घेतला. प्रेस चालवणं ही माझी
गरज असणार आहे आणि प्रकाशन करणं ही माझी आवड असणार आहे. या दोन गोष्टींची आपण गल्लत 
०
९२ नंतर आधीच्या अपयशाची भरपाई म्हणून असेल कदाचित; पण मला चांगली पुस्तकं, चांगले विषय आणि लेखक मिळत गेले. ९२ नंतरच्या माझ्या या वाटचालीत ‘माणूस’मधला माझा उमेदवारीचा काळ फार महत्त्वाचा ठरला असं मला वाटतं. आपल्याला कोणत्या विषयात काम करायचंय आणि कोणते लेखक नक्की काही वेगळं देणार आहेत, याची पुरेशी चाचणी मला ‘माणूस’मध्ये करता आली होती. तिथे माझा दर आठवडय़ाला वाचकांच्या नाडीवर हात असायचा. त्यातून मला अंदाज यायला लागला, की कोणते विषय वाचकांना आवडतात. लेखक, त्याचं लेखन, तो काय देऊ शकेल, तो आता कोणत्या मन:स्थितीत आहे, त्याचबरोबर वाचकांच्या मन:स्थितीचाही एका बाजूने कायम अंदाज घेत राहणं.. या सगळ्याचं चिंतन माझ्या मनात सतत चाललेलंच असतं. सामाजिक, राजकीय अन् सांस्कृतिक भोवतालाचा वेध माझे कान अन् डोळे सतत घेत असतात.
प्रकाशन व्यवसायाची आर्थिक घडी सुस्थिरपणे बसवणं ही कोणत्याही अन्य व्यवसायाप्रमाणे प्रकाशन व्यवसायाचीही गरज होती. पण त्याचवेळी माझ्या मनाशी मी हेही पक्कं ठरवलं की, काही विषय, काही पुस्तकं, काही विचार हे मला आर्थिक गणितापलीकडे जाऊन एका निश्चयानं, एका हट्टानं माझ्या वाचकांपर्यंत पोहोचवायला हवेत. राजहंसनं दिलीप कुलकर्णीची पर्यावरणावरची पुस्तकं प्रकाशित केली, ती याच भावनेतून. डॉ. नरेंद्र दाभोलकरांचा अंधश्रद्धा निर्मूलनाचा विचार अन् विवेकवादाचा जागर वाचकांपर्यंत पोहोचवला, तोही याच निर्धारातून. विज्ञानाला लोकाभिमुख बनविण्यासाठी अनेक विज्ञानविषयक पुस्तकं प्रसिद्ध केली, तीही या हट्टातून. नवे विषय, नवे विचार वाचकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी राजहंसनं अनेक प्रयोग केले. त्यातले काही सफल ठरले. पण सगळेच काही यशस्वी झाले असं नाही.
‘रोश विरुद्ध अॅडॅम्स’ नावाचं एक पुस्तक राजहंसनं प्रकाशित केलं. या पुस्तकाची थोडीशी पाश्र्वभूमी अशी- मी एका मित्राकडे गेलो होतो. त्याच्या टेबलावर वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशनचा अंक पडला होता. मी तो सहज चाळला. त्यात र्अध पान स्टॅन्ले अॅडॅम्सचा फोटो आणि एक अगदी छोटी बात
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
