निसर्गाची किमया न्यारी! माशांपासून सरपटणाऱ्या प्राण्यांपर्यंत, हे पाच प्राणी करू शकतात लिंग परिवर्तन, कसे ते जाणून घ्या?

लिंग परिवर्तन का घडते? (Why does gender transformation happen?)

बहुतेकदा पुनरुत्पादन यश वाढवण्यासाठी सिक्वेंशनल हर्माफ्रोडिटिझम (Sequential hermaphroditism) घडते. ज्या प्रजातींमध्ये जोडीदारांची उपलब्धता मर्यादित असते किंवा जेव्हा प्रबळ जोडीदार गमावल्यास लिंग बदलण्याची क्षमता हा एक महत्त्वाचा उत्क्रांतीवादी फायदा (evolutionary advantage) ठरतो.

हे परिवर्तन आनुवंशिक विविधता, सामाजिक पदानुक्रमात स्थिरता आणि चढ-उतार असलेल्या वातावरणात प्रजातींचे अस्तित्व सुनिश्चित करतात.

लिंग बदलणाऱ्या प्राण्यांची काही उल्लेखनीय उदाहरणे आणि ते या अद्वितीय क्षमतेला कसे हाताळतात ते जाणून घ्या…:

१. क्लाउनफिश (Clownfish)

क्लाउनफिश प्रजननक्षम मादीच्या वर्चस्वाखाली राहतात. ही मादी गटाचे नेतृत्व करते. जर या मादीचा मृत्यू झाला, तर तिची जागा घेण्यासाठी सर्वांत प्रमुख नर लिंग परिवर्तन करून मादीचे रूप घेतो. या लिंग परिवर्तनामुळे त्यांची संपुष्टात आलेली प्रजाती टिकून राहते आणि त्यांचे पुनरुत्पादन चालू राहते. क्लाउनफिशमध्ये नराचे मादीमध्ये रूपांतर होण्याच्या प्रक्रियेला “प्रोटँड्री” म्हणतात. यावरून असे दिसून येते की, या रंगीबेरंगी सागरी प्राण्यांमध्ये सामाजिक संरचना (social structures ) जैविक परिवर्तनांवर (biological transformations) कसा प्रभाव टाकतात यावर प्रकाश पडतो.

२. रॅसेस (Wrasses)

रॅसेस, विशेषतः ब्लूहेड रॅसेस (bluehead wrasse) लिंग परिवर्तन करतात. रॅसेसमध्ये मादी नरांमध्ये रूपांतरित होते. या प्रक्रियेला प्रोटोग्रॅनी (Protogyny) म्हणतात. हे बहुतेकदा तेव्हा घडते जेव्हा गटात एक प्रमुख नर मरण पावला असेल, तर सर्वांत मोठी मादी ही भूमिका स्वीकारते. सर्वांत मोठी मादी केवळ वर्तणुकीनुसारच नाही, तर जैविकदृष्ट्या, शुक्राणू निर्माण करण्यास सक्षम असलेल्या पुनरुत्पादक अवयवांची वाढ करते. हे लिंगपरिवर्तन कोरल रीफ माशांच्या संख्येला निरोगी आणि वैविध्यपूर्ण ठेवण्यास मदत करते.

३. मोलस्क (Mollusks)

स्लिपर लिम्पेट्स नर म्हणून आयुष्याची सुरुवात करतात; परंतु जेव्हा ते गटाचे प्रमुख होतात तेव्हा ते इतर नरांशी लैंगिक संबध ठेवण्यासाठी मादीमध्ये रूपांतरित होतात. हे प्राणी कार्यक्षम पुनरुत्पादन सुनिश्चित करण्यासाठी त्यांच्या जवळीकतेचा वापर करतात आणि आवश्यकतेनुसार लिंग बदलतात. स्लिपर लिम्पेट्स त्यांच्या सामाजिक परिस्थितीनुसार लिंग बदलतात. ते त्यांच्या समुदायाशी एका अनोख्या पद्धतीने जुळवून घेतात म्हणूनच त्यांचा अभ्यास करणे रंजक ठरते.

४. पॅरेट फिश (Parrotfish)

पॅरेट फिश हे लिंग परिवर्तनाला आणखी वरच्या पातळीवर घेऊन जातात. पॅरेट फिश मादी म्हणून जीवनाची सुरुवात करतात, नंतरच्या आयुष्यात नरांमध्ये रूपांतरित होतात. बहुतेकदा त्यांच्या नवीन भूमिकेचे प्रतीक असलेले हे मासे तेजस्वी रंग स्वीकारतात.

रॅसेससारखेच हे बदल, प्रमुख नराच्या मृत्यूमुळे होते. ज्यामुळे ते त्यांच्या सामाजिक गटांना स्थिर ठेवणे आणि यशस्वी पुनरुत्पादनाद्वारे प्रजाती अस्तित्वात राहतील हे सुनिश्चित करतात.

५. बिअर्डेड ड्रॅगन (Bearded dragons)

ऑस्ट्रेलियामध्ये सामान्य असलेले बिअर्डेड ड्रॅगन हे तापमानाच्या प्रभावामुळे लिंग परिवर्तन करतात. उष्ण वातावरणात आनुवंशिक नर व मादी पुनरुत्पादक अवयव विकसित करू शकतात आणि अंडी घालू शकतात

सरपटणाऱ्या प्राण्यांमध्ये या प्रक्रियेला तापमान-आधारित लिंग परिवर्तन (temperature-dependent sex determination) असे म्हणतात. हे पर्यावरणीय घटकामुळे सरपटणाऱ्या प्राण्यांमध्ये अनुवंशशास्त्र कसे कार्य करते यावर प्रकाश टाकते.