सर्वात मोठ्या जागतिक पातळीवर गेल्या वर्षी भारतीय अर्थव्यवस्थेनं चांगली प्रगती केली आहे. कारण भारताच्या GDP वाढीच्या गतीने सगळ्यांना अगदी देशांतर्गत धोरणकर्त्यांनाही आश्चर्यचकित केले. उर्वरित जगाच्या तुलनेत भारताच्या कामगिरीने जगाचे लक्ष वेधले. विशेष म्हणजे सर्व विकसित देश मंदीपासून स्वतःला वाचवण्याच्या प्रयत्नात होते, तेव्हा भारताने ७ टक्क्यांपेक्षा जास्त वाढ करण्यासाठी स्वत:ला तयार केले आणि या उच्च पातळीवरील वाढीमध्येही त्यांच्या आर्थिक अपेक्षा जास्त आहेत. २०२३ मध्ये चीन जो अलीकडेपर्यंत जागतिक गुंतवणूकदारांचे लक्ष वेधून घेणारा मुख्य देश होता, तो आणखी आर्थिक मंदीत अडकला आहे. खरं तर भू राजकीयदृष्ट्या भारत जगातील सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था असलेल्या अमेरिकेच्या जवळ येत आहे, त्याचप्रमाणे चीन आणि अमेरिकेच्या संबंधांमध्ये दुरावा निर्माण झाला आहे. कोविड महामारीच्या प्रारंभापासून जागतिक गुंतवणूकदारांनी चीनला पर्याय शोधण्यासाठी इतर अर्थव्यवस्थांमध्ये विविधता आणण्याचे मार्ग शोधण्यास सुरुवात केलीय. मेक्सिको आणि व्हिएतनाम यांसारख्या वेगवेगळ्या देशांनाही अद्याप भारताच्या आकाराचा म्हणावा तसा फायदा घेता आलेला नाही.
खरं तर भारताचे आकर्षण केवळ चीनला पर्याय देणारा देश ठरू शकतो म्हणून नव्हे, तर भारत ही देशांतर्गत मोठी बाजारपेठ बनण्याची शक्यता आहे. लक्षणीय तरुण लोकसंख्या आणि दरडोई उत्पन्न सध्याच्या पातळीच्या ५ ते ६ पट वाढवण्याच्या राष्ट्रीय महत्त्वाकांक्षेमुळे भारत हा पुढचा चीन ठरणार आहे, म्हणजेच जागतिक वाढीसाठी पुढील इंजिन भारत बनण्याची शक्यता आहे. जागतिक गुंतवणूकदारांना भारताच्या दीर्घकालीन क्षमतेबद्दल खात्री पटल्यास भारताला भरपूर निधी मिळू शकतो आणि यामुळे भारतीय अर्थव्यवस्थेला उत्पादनाचा एक घटक उपलब्ध होऊ शकतो.
हेही वाचाः विश्लेषण: गडचिरोली, गोंदियातील आदिवासी आंदोलने का करत आहेत? ग्रामसभेचे अधिकार काढून घेतल्याने संताप?
तीन प्रमुख चिंता
परंतु परकीय गुंतवणूकदारांना तीन मुख्य आरक्षणे असतात. अलीकडील संशोधन नोटमध्ये जगातील सर्वात मोठ्या आणि सर्वात प्रभावशाली गुंतवणूक बँकांपैकी एक असलेल्या मॉर्गन स्टॅन्लेमधील अर्थशास्त्रज्ञांनी तीन मुख्य चिंतांचा तपशील दिला आहे.
सरासरी भारतीय अधिक खर्च करू लागतील का?
मोठी लोकसंख्या असल्‍याने देशाला अधिक उत्पादक असण्‍याबरोबरच मोठी बाजारपेठ असण्‍यास मदत होते. जर देशांतर्गत बाजारपेठ पुरेशी मोठी असेल, तर अनेक आर्थिक हालचालींना पाठिंबा मिळतो. लहान अर्थव्यवस्थांना गती वाढवण्यासाठी इतर देशांवर अवलंबून राहावे लागते. इंडियन प्रीमियर लीगबद्दल बोलायचे झाल्यास भारतीय अर्थव्यवस्था एका विशिष्ट उंबरठ्यावर पोहोचल्यानंतर आयपीएलने एका वर्षापासून दुसर्‍या वर्षातील नफ्यात मोठी वाढ केली आहे. पण मोठ्या लोकसंख्येला तेव्हाच अर्थ प्राप्त होतो, जेव्हा मोठी लोकसंख्या पैसे खर्च करू इच्छिते. मोठ्या संख्येने गरीब लोक किंवा कमी क्रयशक्ती असलेले लोक अर्थव्यवस्थेसाठी फायद्याचे नसतात.
हेही वाचाः विश्लेषण: मायावती लढणार स्वबळावर… फायदा भाजपला?
भारताच्या जीडीपीची जवळजवळ ५५ ते ६० टक्के वाढ सामान्य भारतीयांनी त्यांच्या वैयक्तिक क्षमतेसाठी खर्च केलेल्या पैशामुळे आहे. निश्चितपणे कोणत्याही देशाच्या GDP ची गणना वेगवेगळ्या आर्थिक संस्थांनी जनता, सरकार आणि व्यवसाय यावर एका वर्षात खर्च केलेले सर्व पैसे जोडून केली जाते. दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे झाल्यास भारतीयांची क्रयशक्ती हे भारताच्या GDP वाढीचे सर्वात मोठे इंजिन आहे. ते क्षुल्लक वाटू शकते, परंतु तसे नाही. भारतातील सरकारांनी खर्च केलेला सर्व पैसा तुलनेत फक्त एक षष्ठांश आहे. त्यामुळे जर भारताला जागतिक GDP मध्ये आपला वाटा वाढवायचा असेल आणि खरोखरच जागतिक वाढीचे इंजिन बनायचे असेल, तर त्याच्या इंजिनचे आरोग्य सुधारणे महत्त्वाचे आहे.पण इथेच भारताच्या GDPच्या गोष्टीची सर्वात मोठी कमकुवत बाजू आहे. प्रदीर्घ काळासाठी GDP वाढीचा डेटा वारंवार सांगतो की, तथाकथित “खासगी उपभोग मागणी” खूपच कमकुवत आहे. हा एक ट्रेंड आहे, जो कोविड महामारीच्या आधीपासून आहे.
“देशांतर्गत मागणीमध्ये अशी परिस्थिती आहे की, कमी आणि मध्यम उत्पन्न असलेल्या विभागांनी कमी केलेला खासगी वापर, २०२२ च्या दुसऱ्या सहामाहीपासून पुनर्प्राप्तीसुद्धा सापेक्ष पिछाडीवर आहे,” असं एमएस संशोधन नोट सांगते. असे का घडले आहे? अंशतः याचा संबंध या वस्तुस्थितीशी आहे. कोविड महामारीने अशा वेळी भारतीय अर्थव्यवस्थेला फटका बसला आहे, जेव्हा ती आधीच मंदावली होती. २०१९-२० मध्ये भारताच्या GDP वाढीचा दर ४ टक्क्यांपेक्षा कमी होता.
शिवाय अनेक युरोपीय देश किंवा अमेरिकेच्या विपरीत भारतात सरकारने कुटुंबांना तितकी थेट आर्थिक मदत दिली नाही. याचा अर्थ असा होतो की, लोकांनी एकतर त्यांची बचत कमी केली किंवा खर्च कमी केला. रशिया-युक्रेन युद्धाने केवळ महागाई वाढवून आणि लोकांची क्रयशक्ती लुटून परिस्थिती आणखीनच बिघडवली. मिळालेल्या माहितीनुसार, श्रीमंत भारतीयांमधील उपभोगाची पातळी सुधारली असली तरी भारताचा मोठा भाग अजूनही संघर्ष करीत आहे. “जेव्हाही आम्ही गुंतवणूकदारांबरोबर उपभोगाच्या दृष्टिकोनावर चर्चा करायला सुरुवात करतो, तेव्हा पहिली गोष्ट जी आपण नेहमी ऐकतो ती म्हणजे ग्रामीण भागात पुनर्प्राप्ती अजिबात झालेली नाही,” एमएस अर्थशास्त्रज्ञ सांगतात.
खासगी क्षेत्रातील कंपन्या नवीन उत्पादक क्षमतेसाठी गुंतवणूक करण्यास सुरुवात करतील का?
व्यवसाय आणि सरकार उत्पादकता वाढवण्यासाठी खर्च करत असलेला पैसा अर्थव्यवस्थेची क्षमता असते. इमारत, पूल, कारखाना किंवा कर्मचार्‍यांसाठी नवीन संगणक खरेदी करणे यालाच या “गुंतवणुकीची मागणी” म्हणतात. भारताच्या GDP चे दुसरे सर्वात मोठे इंजिन जे भारताच्या GDP च्या जवळपास ३० टक्के आहे. आता चालू आर्थिक वर्षात भारताचे नेत्रदीपक यश हे या गुंतवणुकीच्या मागणीमुळे आहे. सरकार पुढाकार घेत असल्यानेच मोठी वाढ झाली आहे. “केंद्र सरकारच्या कॅपेक्स ते GDP गुणोत्तर ३ टक्क्यांपर्यंत वाढल्याने सार्वजनिक भांडवली बाजू मजबूत आहे. शिवाय १९ राज्यांसाठी राज्यस्तरीय कॅपेक्स डेटा राज्याच्या कॅपेक्स वाढीमध्ये नूतनीकृत प्रवेग दर्शवितो,” असे एमएस नोट सांगतात.
कॅपेक्स म्हणजे मूलतः अर्थ भांडवली खर्च किंवा नवीन उत्पादन शक्य होईल, अशी कोणतीही गोष्ट तयार करण्यासाठी केलेला खर्च असतो; कॅपेक्स हे महसुली खर्चापेक्षा वेगळे आहे, ज्यामध्ये पगार देणे यांसारख्या दैनंदिन खर्चासाठी देयके समाविष्ट असतात. कोणत्याही अर्थव्यवस्थेत जर व्यवसाय उत्पादक क्षमता वाढवण्यासाठी गुंतवणूक करत असतील, तर याचा अर्थ त्यांना खासगी उपभोगाची मागणी वाढण्याची किंवा उत्साही राहण्याची अपेक्षा असते.
पण नेमके हेच कारण आहे की, जागतिक गुंतवणूकदार सावध आहेत. कोणत्याही अर्थव्यवस्थेसाठी उच्च गुंतवणुकीची मागणी चांगली असते हे जरी खरे असले तरी जोपर्यंत घरगुती ग्राहकांची मागणी स्वत:नुसार वाढत नाही तोपर्यंत व्यवसाय अविरतपणे गुंतवणूक करत राहणार नाहीत. जर लोकांनी नवीन आणि अधिक वस्तू आणि सेवांची मागणी सुरू केली नाही, तर अर्थव्यवस्था अनेकांच्या आशेप्रमाणे वेगाने वाढण्यास संघर्ष करेल. तसेच भारताच्या बाबतीत गुंतवणुकीच्या मागणीचा चांगला अंदाज सरकारी खर्चावर जास्त अवलंबून असतो. जागतिक गुंतवणूकदार या दोन्ही प्रवृत्तींबद्दल चिंतित असू शकतो.
आरबीआयने व्याजदरात कपात केली नाही तर?
“RBI कडील नवी पॉलिसी दस्तऐवज काहीसे गोंधळात टाकणारे होते, ज्यामुळे काही गुंतवणूकदारांनी RBIने दर कमी न केल्यास काय होईल, असे विचारण्यास प्रवृत्त केले,” असेही एमएस नोट सांगते. मध्यवर्ती बँक वाढीला चालना देण्यापेक्षा चलनवाढ रोखण्याबद्दल अधिक चिंतित असल्याचंही अर्थतज्ज्ञ सुचवतात. जेव्हा व्याजदर कमी असतात, तेव्हा ते व्यवसायांना बँकांकडून पैसे उधार घेण्यास आणि नवीन संपत्ती तयार करण्यास प्रोत्साहन देतात. उलट तर्कानुसार, सतत उच्च व्याजदर कर्ज घेण्यास उत्तेजन देतात आणि अर्थव्यवस्थेतील आर्थिक हालचाली कमी करतात.
सामान्यतः चलनवाढ जास्त आहे, असे मानत असल्यास RBI व्याजदर उच्च ठेवते. नोव्हेंबर आणि डिसेंबरपासून महागाईचा दर चुकीच्या दिशेने जाऊ लागला आहे. सततच्या चलनवाढीच्या दबावामुळे व्याजदरात कपातीचा अंदाज वारंवार मागे ढकलला गेला आहे. बहुतेक अर्थशास्त्रज्ञ आता ऑगस्ट २०२४ मध्ये आरबीआय दर कमी करतील, अशी अपेक्षा करतात.
काय होण्याची शक्यता आहे?
निश्चितपणे तिन्ही चिंता अर्थव्यव्यवस्थेशी संबंधित आहेत. उच्च व्याजदर आधीच संघर्ष करत असलेल्या ग्राहकांच्या मागणीला कमी करतील, ज्यामुळे व्यावसायिक गुंतवणूक करण्यापासून परावृत्त होतील आणि भारतीय अर्थव्यवस्थेत उत्पादक क्षमता वाढण्यास सुरुवात होईल. मॉर्गन स्टॅनली, ज्यांनी ऑक्टोबर २०२२ मध्ये “व्हाय दिस इज इंडियाज डिकेड” या मथळ्याखाली तपशीलवार नोंद प्रसिद्ध केली, ती भारताच्या संभाव्यतेबद्दल खूप आशावादी आहे. या तीन चिंतांवरही मॉर्गन स्टॅनलीची टीम दृढ आशावादी आहे. “आम्ही एक सद्गुणवृद्धी चक्र टिकून राहण्याची अपेक्षा करीत आहोत, जिथे कॅपेक्स रोजगार निर्मिती, उत्पन्न आणि उत्पादकता वाढ आणते, ज्यामुळे उपभोग हालचाली वाढतात,” असे संशोधन नोट म्हणते. गुंतवणुकीचे चक्र उलगडले असल्याचेही एमएस अर्थशास्त्रज्ञ मानतात. त्यांच्या दृष्टीने वाढत्या उत्साहाचे दोनच धोके आहेत.
एक विद्यमान सरकारसाठी निवडणुकीतील उलथापालथ आहे. “आमच्या मते मुख्य जोखीम एक कमकुवत आघाडी सरकारचा उदय असेल, तसे न झाल्यास कॅपेक्सला चालना देण्यावर आणि पुरवठा सुधारणांची अंमलबजावणी करण्यावर लक्ष केंद्रित करण्याच्या खर्चावर पुनर्वितरण धोरणांकडे वळणे शक्य होणार आहे”.
दोन “जागतिक व्यापार आणि गुंतवणुकीच्या प्रवाहात व्यत्यय आणणारे अनेक भू राजकीय तणाव आहेत.” एक मंद जागतिक अर्थव्यवस्थादेखील भारताच्या विकासाला खाली खेचू शकते तसेच वेगाने वाढणारी जागतिक अर्थव्यवस्था बूस्टर जेटप्रमाणे फायदा मिळवून देऊ शकते हे लक्षात घ्यायला हवे.
