राखी चव्हाण
महाराष्ट्रातील ताडोबा-अंधारी व्याघ्रप्रकल्पात काळ्या बिबट्या आढळून आला. तर याच व्याघ्रप्रकल्पात अलीकडे पांढरे हरीणदेखील आढळून आले. यासह पेंच, नवेगाव-नागझिरा व्याघ्रप्रकल्पातदेखील काळ्या बिबट्याचे वास्तव्य दिसून आले. पेंच व्याघप्रकल्पात काही अंशी पांढरे तर काही अंशी नैसर्गिक रंगातील हरीण आढळले. बोर व्याघ्रप्रकल्पात फिकट तपकिरी रंगाचे अस्वल आढळून आले. अल्बिनिझम आणि मेलेनिझम या प्रकारामुळे वन्यप्राण्यांच्या रंगांमध्ये हे बदल होत आहेत.
अल्बिनिझम म्हणजे काय?
अल्बिनिझम ही एक दुर्मिळ आनुवंशिक स्थिती आहे, जी सस्तन प्राणी, पक्षी, सरपटणारे प्राणी, उभयचर प्राणी आणि मासे यांच्या केस, त्वचा आणि डोळे यांच्या रंगद्रव्यावर परिणाम करते. मेलेनिन या घटकाच्या पूर्ण अभावामुळे आढळणारे हे एक उत्परिवर्तन आहे जे पालकांकडून संततीकडे जाते. हे दहा हजार जनन प्रमाणापैकी एकात उद्भवणारे लक्षण आहे. प्राणी अल्बिनो होण्यासाठी संततीच्या दोन्ही पालकांकडे संबंधित जनुक असणे आवश्यक आहे. काही प्राणी पूर्ण अल्बिनो असतात तर इतरांमध्ये अल्बिनो गुणधर्म असतात जे आंशिक अल्बिनिझम ल्युसिझम म्हणून ओळखले जाते. ल्युसिस्टिक असलेल्या प्राण्यांना पांढरे फर, खवले किंवा त्वचा असू शकते परंतु त्यांचे डोळे गुलाबी किंवा लाल नसतात.
विश्लेषण: यंदाही गहू उत्पादन घटणार?
मेलेनिझम म्हणजे काय?
अल्बिनिझमच्या विरुद्ध प्रकार मेलेनिझम आहे. मेलेनिझम असलेले प्राणी खूप जास्त मेलेनिन तयार करतात आणि त्यांच्यात पूर्णपणे काळी वैशिष्ट्ये असतात. मेलेनिझम जवळजवळ प्रत्येक सस्तन प्राण्यात आढळतो. अल्बिनिझमप्रमाणेच, प्राण्यांमध्ये स्यूडो मेलेनिझम किंवा विपुलता म्हणून ओळखले जाणारे मेलेनिस्टिक गुणधर्म असू शकतात. या प्रकरणांमध्ये, प्राण्यांच्या त्वचेवर किंवा केसांवर मोठ्या पट्टे किंवा काळे भाग असतात, परंतु ते पूर्णपणे काळे नसतात. मेलानिझम एकतर अनुकूल किंवा औद्योगिक असू शकते. अनुकूल मेलेनिझम हा एक आनुवंशिक बदल आहे ज्यामध्ये प्राण्यांचे रंग त्यांच्या वातावरणास अनुकूल होण्यासाठी बदलतात. हे अनुकूलन त्यांना जगण्याची चांगली संधी देईल. औद्योगिक मेलेनिझम होते जेव्हा एखादा प्राणी औद्योगिक वातावरणात असतो आणि पिढ्यानपिढ्या, त्यांचा रंग बदलतो. ते अंधारलेल्या वातावरणाशी जुळवून घेतात. विशिष्ट प्रकारचे पतंग हे औद्योगिक मेलानिझमचे उदाहरण आहेत.
प्राणी अल्बिनो किंवा मेलेनिस्टिक आहे हे कसे सांगावे?
काही वेळा एखाद्या प्राण्यामध्ये अल्बिनो गुणधर्म आहेत की नाही हे ठरवणे कठीण होऊ शकते. काही प्राणी पांढरे जन्माला येतात आणि त्यांच्या अनुकूलतेचा भाग म्हणून आणि ते त्यांच्या वातावरणात तसे बनतात. उदाहरणार्थ ध्रुवीय अस्वल किंवा बर्फाच्छादित घुबड. काही प्राणी जे सामान्य पांढरे नसतात आणि अल्बिनिझम अनुभवू शकतात. ते म्हणजे खारुताई, हरिण आणि मुळात कोणतेही सस्तन प्राणी. मेलेनोसाइट्स असलेले प्राणी, सरपटणारे प्राणी आणि उभयचरांना अल्बिनो असण्याची शक्यता असते.
विश्लेषण : ‘आयसिस’चे ‘फायटर ड्रग’ काय आहे? या अमली पदार्थाची भारतातून तस्करी कशी केली जाते?
कोणते प्राणी अल्बिनो असू शकतात?
ही आनुवंशिक स्थिती सस्तन प्राणी, पक्षी, सरपटणारे प्राणी, उभयचर प्राणी आणि अगदी माशांमध्येही आढळू शकते. वेगवेगळ्या प्रकारच्या प्राण्यांमध्ये हे वेगवेगळ्या प्रकारे दिसून येते. मात्र, बहुतेक भागांमध्ये, संपूर्ण शरीरात रंगाचा अभाव आणि डोळ्यांना लाल किंवा गुलाबी रंगाची छटा असेल. मासे आणि सरपटणारे प्राणी यांसारख्या थंड रक्ताच्या जीवांमध्ये अल्बिनिझमचे प्रमाण कमी आहे, तरीही त्यांना ते होऊ शकते.
अल्बिनिझम असलेल्या प्राण्यांसाठी जीवन अधिक कठीण आहे का?
अल्बिनिझम अनेक मार्गांनी जीवन आव्हानात्मक बनवू शकतो. त्वचा आणि डोळे प्रभावित होतात आणि दृष्टी काही प्रमाणात प्रभावित होऊ शकते. अल्बिनोंना त्यांच्या बुब्बुळाच्या आणि कॉर्नियाच्या विकासामध्ये समस्या आहेत आणि त्यांच्या दृष्टीच्या संघर्षामुळे ते त्यांच्या कुटुंबात बहिष्कृत होऊ शकतात. काही वेळा संभाव्य जोडीदारांकडूनही नाकारले जाऊ शकतात.
rakhi.chavhan@expressindia.com
