Ancient Egypt’s Worship of Buddha and Hindu Deities: प्रसिद्ध इतिहासकार विल्यम डालरिंपल यांनी गेल्या काही महिन्यांपासून गाजत असलेल्या त्यांच्या नवीन पुस्तकाबद्दल महत्त्वपूर्ण माहिती दिली आहे. ते इंडियन एक्स्प्रेसच्या आयडिया एक्सचेंजमध्ये बोलत होते. त्यांचं नवीन पुस्तक ‘The Golden Road: How Ancient India Transformed the World मुख्यत्वे एका सागरी मार्गाबद्दल आहे. या सागरी मार्गाला डालरिंपल यांनी Golden Road हे नाव दिलं आहे. गेल्या वीस वर्षांत झालेल्या उत्खननातून या मार्गाचे महत्त्व सिद्ध झाले आहे. लाल समुद्राच्या इजिप्तमधील बेरेनिस किनाऱ्यावर आणि भारतातील केरळमधील पट्टणम येथील मुजरिस या स्थळावरील उत्खननांनंतर झालेल्या संशोधनातून हा महामार्ग समोर आला आहे. या मार्गाच्या समोर येण्याने ‘सिल्क रोड’ हे मिथक असल्याचे सिद्ध झाले, असे त्यांनी म्हटले आहे. शिवाय बेरेनिस उत्खननांमुळे हिंदू देवतांची आणि गौतम बुद्धांची पूजा इजिप्तमध्ये केली जात होती हे समजते आणि त्यातून भारतीय संस्कृतीचा प्रभाव भारताबाहेर कसा होता हे समजण्यास मदत होते हेही त्यांनी नमूद केले. त्याच पार्श्वभूमीवर भारतीय आणि इजिप्शियन संस्कृतीच्या ऋणानुबंधाचा घेतलेला हा आढावा.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
अधिक वाचा: बुद्धमूर्तीमुळे प्रकाशात आले पहिल्या शतकातील प्राचीन जागतिकीकरण !
व्यापारामुळेच शक्य…
अलीकडच्या काळात प्राचीन व्यापाराच्या अभ्यासातून भारत आणि इजिप्त यांच्यातील सांस्कृतिक संवादाचे अनेक आश्चर्यकारक आणि आकर्षक पैलू उघड झाले आहेत. प्राचीन इजिप्शियन समाजात हिंदू आणि बौद्ध देवतांच्या अस्तित्त्वाने या भागावरील भारताचा प्रभाव गेल्या हजारो वर्षांचा असल्याचे लक्षात येते. हे केवळ हिंद महासागर आणि लाल समुद्रातून होणाऱ्या व्यापारामुळे शक्य झाले होते. या संपर्कामुळे केवळ वस्तूंची देवाणघेवाण नव्हे तर धार्मिक कल्पना, कला- शैली, आणि सांस्कृतिक प्रथाही एकमेकांत मिसळल्या.
भारत आणि इजिप्तमधील व्यापारी संबंधाचा उदय
प्राचीन भारत आणि इजिप्त यांच्यातील निकटच्या सांस्कृतिक संबंधांचा इतिहास इसवी सनपूर्व पहिल्या शतकापर्यंत मागे जातो. या कालखंडात भूमध्यसागर आणि भारतीय उपखंड यांच्यातील सागरी व्यापार भरभराटीला आला होता. नाईल नदीच्या किनाऱ्यावर तसेच लाल समुद्राजवळ असलेले इजिप्तचे स्थान अफ्रिका, युरोप आणि आशिया या खंडांदरम्यान वस्तूंच्या देवाणघेवाणीचे एक प्रमुख केंद्र ठरले होते. इजिप्तच्या लाल समुद्राच्या किनाऱ्यावर असलेले बेरेनिक/बेरेनिस बंदर भारतीय उपखंडातून आलेल्या व्यापाऱ्यांसाठी आणि वस्तूंसाठी एक प्रमुख प्रवेशद्वार होते. ‘पेरिप्लस ऑफ द एरिथ्रियन सी’ हा पहिल्या शतकातील ग्रीक नौवहनाविषयी माहिती देणारा ग्रंथ आहे. या ग्रंथात ग्रीक व्यापाऱ्यांनी भारतीय उपखंड आणि लाल समुद्रातील बंदरांदरम्यान वापरलेल्या मार्गांचे वर्णन केले आहे. भारतातून मसाले, कापड, मौल्यवान खडे आणि अत्तर यांसारख्या वस्तू पश्चिमेकडे नेल्या जात होत्या तर इजिप्तमधून काच, मद्य, आणि धातू यांसारख्या वस्तू पूर्वेकडे पाठवल्या जात होत्या. या व्यापारी मार्गांवरून प्रवास करताना, व्यापाऱ्यांबरोबर त्यांच्या धार्मिक श्रद्धा, परंपरा आणि सांस्कृतिक प्रथा देखील एकमेकांपर्यंत पोहोचल्या. या देवाणघेवाणीतून हिंदू आणि बौद्ध धर्म इजिप्तमध्ये पोहोचले आणि त्याहीपलीकडे त्यांचा प्रसार झाला (Sidebotham, 2011).
हिंदू आणि बौद्ध अस्तित्त्वाचे पुरातत्त्वीय पुरावे
बेरेनिस येथे अलीकडेच झालेल्या उत्खननांतून इजिप्तमध्ये भारतीय संस्कृती आणि धार्मिक प्रतिकांचे तिथे असलेले अस्तित्त्व सिद्ध करणारे ठोस पुरावे सापडले आहेत. पुरातत्त्वज्ज्ञांना हिंदू आणि बौद्ध प्रतिमांनी चिन्हांकित केलेल्या काही वस्तू आढळल्या आहेत, यामुळे या प्रतिकांचा वापर केवळ व्यापारासाठी नव्हे, तर स्थानिक पातळीवर आध्यात्मिक कारणांसाठीही होत असावा हे समजण्यास मदत होते. येथे विष्णूच्या प्रतिमेसारखी एक लहान मूर्ती सापडली आहे, या मूर्तीची प्राचीन इजिप्तमधील काही लोक भारतीय श्रद्धांनी प्रभावित होऊन पूजा करत असावेत असे काही अभ्यासक सुचवतात (Tomber, 2008). याशिवाय, भारतीय देवतांशी संबंधित प्रतीकं असलेल्या मण्यांचे दागिने आणि ताईतदेखील सापडले आहेत, त्यावरून भारतातून धार्मिक वस्तूंचा व्यापार केला जात होता आणि काही वेळा त्यांचा पूजेसाठी किंवा संरक्षणासाठी वापर होत असावा, असा अंदाज अभ्यासक वर्तवतात. काही अभ्यासक असं सुचवतात की, या धार्मिक वस्तू भारतीय व्यापारी किंवा बौद्ध भिक्षूंनी व्यापारी मार्गांद्वारे आणि जहाजांमार्फत नवीन भूमीपर्यंत पोहोचवल्या असाव्यात, ज्यामुळे त्यांच्या श्रद्धांचे काही घटक नवीन प्रदेशांमध्ये पसरले.
इजिप्तमध्ये बौद्ध अवशेष आणि प्रतिकांचे अस्तित्त्व बौद्ध तत्त्वज्ञान आणि प्रतिकांच्या प्रसाराचा पुरावा देते. प्राचीन इजिप्तमध्ये मोठ्या प्रमाणात बौद्ध समुदाय असल्याचे थेट पुरावे नसले, तरी बौद्ध प्रतिकांचे अस्तित्त्व हे सूचित करते की, या श्रद्धा कमीतकमी काही लोकांना तरी परिचित असाव्यात. बौद्ध भिक्षूंनी आशिया आणि मध्य पूर्वेत दूरवर प्रवास केल्याच्या नोंदी आहेत आणि त्यांचा प्रभावाने बौद्ध तत्त्वज्ञान इजिप्तपर्यंत पोहोचण्याची शक्यता आहे, कदाचित त्यांच्या थेट संपर्कातून किंवा त्यांनी बरोबर नेलेल्या वस्तू आणि प्रतिकांद्वारेही भारतीय श्रद्धा तिथे पोहोचल्या असाव्यात (Ray, 2003).
धार्मिक पद्धतींमध्ये सांस्कृतिक देवाणघेवाणीची भूमिका
प्राचीन इजिप्तमध्ये हिंदू आणि बौद्ध देवतांचे अस्तित्त्व व्यापारी मार्गांद्वारे झालेल्या सांस्कृतिक देवाणघेवाणीतून झालेल्या महत्त्वपूर्ण संवादाचा पुरावा देते. व्यापारी आणि प्रवासी जेव्हा नवीन धार्मिक प्रवाहांचा सामना करत, तेव्हा ते अनेकदा परकीय धर्मातील काही घटक स्वीकारत, त्यांना अनुकूल करत किंवा त्यांची पूजा करत असत, कधीकधी जिज्ञासेमुळे तर कधी अपरिचित भूमीत दैवी संरक्षण मिळवण्यासाठी. प्राचीन काळात, पूजेला नेहमीच एकाच देवतांच्या समूहापुरते मर्यादित ठेवलं जात नसे; लोक परकीय देवतांना त्यांच्या धार्मिक आचारात सामील करीत असत, विविध परंपरांचा संगम साधत. या सांस्कृतिक संमिश्रतेमुळे इजिप्तमधील स्थानिकांना त्यांच्या मूळ देवतांचा त्याग न करता हिंदू आणि बौद्ध देवतांना स्वीकारण्याची मुभा मिळाली. त्याशिवाय, व्यापार आणि स्थानिक लोकांमध्ये सकारात्मक संबंध राखण्यासाठी धार्मिक सहिष्णुता आवश्यक असायची. हिंदू आणि बौद्ध देवता, त्यांच्या समृद्ध प्रतिकशास्त्र आणि नैतिक शिकवणुकींसह, या देवाणघेवाणीतून इजिप्तच्या धार्मिक परंपरेचा भाग होऊ शकल्या, कारण दोन्ही संस्कृतींमध्ये भिन्न धार्मिक विश्वासांप्रती सहिष्णुता आणि आदर होता (Bopearachchi, 2017).
बहुसांस्कृतिक धार्मिक प्रभावाचे व्यापक परिणाम
इजिप्तमध्ये हिंदू आणि बौद्ध प्रभावांच्या शोधामुळे प्राचीन संस्कृतींना वेगळ्या आणि स्वतंत्र घटक मानणाऱ्या पारंपरिक दृष्टिकोनाला आव्हान मिळते. याउलट, उपलब्ध पुराव्यांवरून असे दिसून येते की प्राचीन समाज गतिशील, परस्परसंलग्न, आणि बाह्य प्रभावांसाठी खुले होते. इजिप्तमध्ये भारतीय देवतांचे अस्तित्त्व मान्य केल्यामुळे इतिहासकार आणि पुरातत्त्वज्ञांना प्राचीन लोकांचे आर्थिकच नव्हे तर आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक पातळीवर कसे संबंध होते, याचा सखोल अभ्यास करता येतो. या संबंधांचा प्रभाव बेरेनिस सारख्या ठिकाणी आढळलेल्या पुराव्यांच्या पलीकडे जातो. हे पुरावे प्राचीन धर्मांच्या अधिक गुंतागुंतीच्या इतिहासाची ओळख करून देतात, जिथे देवता आणि प्रतीके सीमारेषा ओलांडून स्थानिक संस्कृतीत सामावून घेतली जात होती. या विचारांचे आदानप्रदान प्राचीन संस्कृतींच्या सामायिक मानवतेचे आणि खुलेपणाचे प्रतीक आहे, ज्यांनी विविधता आधुनिक ग्लोबलायझेशनच्या संकल्पनेचा खूप आधीच स्वीकारली होती.
अधिक वाचा: History of Ajrakh: इजिप्तपासून ते मोहेंजोदारोपर्यंत आधुनिक अजरकचा इतिहास आहे तरी किती जुना?
प्राचीन परस्परसंबंधाचा वारसा
प्राचीन भारत आणि इजिप्त यांच्यात व्यापाराच्या पलिकडे गेलेले एक सखोल आणि गुंतागुंतीचे आध्यात्मिक नाते होते. यातून आपल्या समजते की, सांस्कृतिक देवाणघेवाण नेहमीच मानवी इतिहासाचा एक महत्त्वाचा घटक राहिली आहे, ज्यामुळे समाज फक्त व्यापारी संबंधांपुरता मर्यादित न राहता विविध स्तरांवर घडवला गेला. या प्राचीन संवादाचा अधिक अभ्यास होत असताना विश्वास, मूल्ये आणि कल्पना खंडांतर्गत कशा प्रकारे पसरल्या व विकसित झाल्या याबद्दल आपल्याला महत्त्वाची माहिती मिळते. हे निष्कर्ष प्राचीन इतिहासाकडे केवळ स्वतंत्र घटनांची मालिका म्हणून न पाहता, एक समृद्ध अनुभवांचे गुंफलेले जाळे म्हणून पाहण्यास प्रेरणा देतात, ज्याचा प्रभाव आजच्या समाजावरही दिसून येतो.
संदर्भ: References
- Sidebotham, S. E. (2011). Berenike and the Ancient Maritime Spice Route. University of California Press.
- Tomber, R. (2008). Indo-Roman Trade: From Pots to Pepper. Bloomsbury Academic.
- Ray, H. P. (2003). The Archaeology of Seafaring in Ancient South Asia. Cambridge University Press.
- Bopearachchi, O. (2017). Foreigners in Ancient India and Indian Influence Abroad.
अधिक वाचा: बुद्धमूर्तीमुळे प्रकाशात आले पहिल्या शतकातील प्राचीन जागतिकीकरण !
व्यापारामुळेच शक्य…
अलीकडच्या काळात प्राचीन व्यापाराच्या अभ्यासातून भारत आणि इजिप्त यांच्यातील सांस्कृतिक संवादाचे अनेक आश्चर्यकारक आणि आकर्षक पैलू उघड झाले आहेत. प्राचीन इजिप्शियन समाजात हिंदू आणि बौद्ध देवतांच्या अस्तित्त्वाने या भागावरील भारताचा प्रभाव गेल्या हजारो वर्षांचा असल्याचे लक्षात येते. हे केवळ हिंद महासागर आणि लाल समुद्रातून होणाऱ्या व्यापारामुळे शक्य झाले होते. या संपर्कामुळे केवळ वस्तूंची देवाणघेवाण नव्हे तर धार्मिक कल्पना, कला- शैली, आणि सांस्कृतिक प्रथाही एकमेकांत मिसळल्या.
भारत आणि इजिप्तमधील व्यापारी संबंधाचा उदय
प्राचीन भारत आणि इजिप्त यांच्यातील निकटच्या सांस्कृतिक संबंधांचा इतिहास इसवी सनपूर्व पहिल्या शतकापर्यंत मागे जातो. या कालखंडात भूमध्यसागर आणि भारतीय उपखंड यांच्यातील सागरी व्यापार भरभराटीला आला होता. नाईल नदीच्या किनाऱ्यावर तसेच लाल समुद्राजवळ असलेले इजिप्तचे स्थान अफ्रिका, युरोप आणि आशिया या खंडांदरम्यान वस्तूंच्या देवाणघेवाणीचे एक प्रमुख केंद्र ठरले होते. इजिप्तच्या लाल समुद्राच्या किनाऱ्यावर असलेले बेरेनिक/बेरेनिस बंदर भारतीय उपखंडातून आलेल्या व्यापाऱ्यांसाठी आणि वस्तूंसाठी एक प्रमुख प्रवेशद्वार होते. ‘पेरिप्लस ऑफ द एरिथ्रियन सी’ हा पहिल्या शतकातील ग्रीक नौवहनाविषयी माहिती देणारा ग्रंथ आहे. या ग्रंथात ग्रीक व्यापाऱ्यांनी भारतीय उपखंड आणि लाल समुद्रातील बंदरांदरम्यान वापरलेल्या मार्गांचे वर्णन केले आहे. भारतातून मसाले, कापड, मौल्यवान खडे आणि अत्तर यांसारख्या वस्तू पश्चिमेकडे नेल्या जात होत्या तर इजिप्तमधून काच, मद्य, आणि धातू यांसारख्या वस्तू पूर्वेकडे पाठवल्या जात होत्या. या व्यापारी मार्गांवरून प्रवास करताना, व्यापाऱ्यांबरोबर त्यांच्या धार्मिक श्रद्धा, परंपरा आणि सांस्कृतिक प्रथा देखील एकमेकांपर्यंत पोहोचल्या. या देवाणघेवाणीतून हिंदू आणि बौद्ध धर्म इजिप्तमध्ये पोहोचले आणि त्याहीपलीकडे त्यांचा प्रसार झाला (Sidebotham, 2011).
हिंदू आणि बौद्ध अस्तित्त्वाचे पुरातत्त्वीय पुरावे
बेरेनिस येथे अलीकडेच झालेल्या उत्खननांतून इजिप्तमध्ये भारतीय संस्कृती आणि धार्मिक प्रतिकांचे तिथे असलेले अस्तित्त्व सिद्ध करणारे ठोस पुरावे सापडले आहेत. पुरातत्त्वज्ज्ञांना हिंदू आणि बौद्ध प्रतिमांनी चिन्हांकित केलेल्या काही वस्तू आढळल्या आहेत, यामुळे या प्रतिकांचा वापर केवळ व्यापारासाठी नव्हे, तर स्थानिक पातळीवर आध्यात्मिक कारणांसाठीही होत असावा हे समजण्यास मदत होते. येथे विष्णूच्या प्रतिमेसारखी एक लहान मूर्ती सापडली आहे, या मूर्तीची प्राचीन इजिप्तमधील काही लोक भारतीय श्रद्धांनी प्रभावित होऊन पूजा करत असावेत असे काही अभ्यासक सुचवतात (Tomber, 2008). याशिवाय, भारतीय देवतांशी संबंधित प्रतीकं असलेल्या मण्यांचे दागिने आणि ताईतदेखील सापडले आहेत, त्यावरून भारतातून धार्मिक वस्तूंचा व्यापार केला जात होता आणि काही वेळा त्यांचा पूजेसाठी किंवा संरक्षणासाठी वापर होत असावा, असा अंदाज अभ्यासक वर्तवतात. काही अभ्यासक असं सुचवतात की, या धार्मिक वस्तू भारतीय व्यापारी किंवा बौद्ध भिक्षूंनी व्यापारी मार्गांद्वारे आणि जहाजांमार्फत नवीन भूमीपर्यंत पोहोचवल्या असाव्यात, ज्यामुळे त्यांच्या श्रद्धांचे काही घटक नवीन प्रदेशांमध्ये पसरले.
इजिप्तमध्ये बौद्ध अवशेष आणि प्रतिकांचे अस्तित्त्व बौद्ध तत्त्वज्ञान आणि प्रतिकांच्या प्रसाराचा पुरावा देते. प्राचीन इजिप्तमध्ये मोठ्या प्रमाणात बौद्ध समुदाय असल्याचे थेट पुरावे नसले, तरी बौद्ध प्रतिकांचे अस्तित्त्व हे सूचित करते की, या श्रद्धा कमीतकमी काही लोकांना तरी परिचित असाव्यात. बौद्ध भिक्षूंनी आशिया आणि मध्य पूर्वेत दूरवर प्रवास केल्याच्या नोंदी आहेत आणि त्यांचा प्रभावाने बौद्ध तत्त्वज्ञान इजिप्तपर्यंत पोहोचण्याची शक्यता आहे, कदाचित त्यांच्या थेट संपर्कातून किंवा त्यांनी बरोबर नेलेल्या वस्तू आणि प्रतिकांद्वारेही भारतीय श्रद्धा तिथे पोहोचल्या असाव्यात (Ray, 2003).
धार्मिक पद्धतींमध्ये सांस्कृतिक देवाणघेवाणीची भूमिका
प्राचीन इजिप्तमध्ये हिंदू आणि बौद्ध देवतांचे अस्तित्त्व व्यापारी मार्गांद्वारे झालेल्या सांस्कृतिक देवाणघेवाणीतून झालेल्या महत्त्वपूर्ण संवादाचा पुरावा देते. व्यापारी आणि प्रवासी जेव्हा नवीन धार्मिक प्रवाहांचा सामना करत, तेव्हा ते अनेकदा परकीय धर्मातील काही घटक स्वीकारत, त्यांना अनुकूल करत किंवा त्यांची पूजा करत असत, कधीकधी जिज्ञासेमुळे तर कधी अपरिचित भूमीत दैवी संरक्षण मिळवण्यासाठी. प्राचीन काळात, पूजेला नेहमीच एकाच देवतांच्या समूहापुरते मर्यादित ठेवलं जात नसे; लोक परकीय देवतांना त्यांच्या धार्मिक आचारात सामील करीत असत, विविध परंपरांचा संगम साधत. या सांस्कृतिक संमिश्रतेमुळे इजिप्तमधील स्थानिकांना त्यांच्या मूळ देवतांचा त्याग न करता हिंदू आणि बौद्ध देवतांना स्वीकारण्याची मुभा मिळाली. त्याशिवाय, व्यापार आणि स्थानिक लोकांमध्ये सकारात्मक संबंध राखण्यासाठी धार्मिक सहिष्णुता आवश्यक असायची. हिंदू आणि बौद्ध देवता, त्यांच्या समृद्ध प्रतिकशास्त्र आणि नैतिक शिकवणुकींसह, या देवाणघेवाणीतून इजिप्तच्या धार्मिक परंपरेचा भाग होऊ शकल्या, कारण दोन्ही संस्कृतींमध्ये भिन्न धार्मिक विश्वासांप्रती सहिष्णुता आणि आदर होता (Bopearachchi, 2017).
बहुसांस्कृतिक धार्मिक प्रभावाचे व्यापक परिणाम
इजिप्तमध्ये हिंदू आणि बौद्ध प्रभावांच्या शोधामुळे प्राचीन संस्कृतींना वेगळ्या आणि स्वतंत्र घटक मानणाऱ्या पारंपरिक दृष्टिकोनाला आव्हान मिळते. याउलट, उपलब्ध पुराव्यांवरून असे दिसून येते की प्राचीन समाज गतिशील, परस्परसंलग्न, आणि बाह्य प्रभावांसाठी खुले होते. इजिप्तमध्ये भारतीय देवतांचे अस्तित्त्व मान्य केल्यामुळे इतिहासकार आणि पुरातत्त्वज्ञांना प्राचीन लोकांचे आर्थिकच नव्हे तर आध्यात्मिक आणि सांस्कृतिक पातळीवर कसे संबंध होते, याचा सखोल अभ्यास करता येतो. या संबंधांचा प्रभाव बेरेनिस सारख्या ठिकाणी आढळलेल्या पुराव्यांच्या पलीकडे जातो. हे पुरावे प्राचीन धर्मांच्या अधिक गुंतागुंतीच्या इतिहासाची ओळख करून देतात, जिथे देवता आणि प्रतीके सीमारेषा ओलांडून स्थानिक संस्कृतीत सामावून घेतली जात होती. या विचारांचे आदानप्रदान प्राचीन संस्कृतींच्या सामायिक मानवतेचे आणि खुलेपणाचे प्रतीक आहे, ज्यांनी विविधता आधुनिक ग्लोबलायझेशनच्या संकल्पनेचा खूप आधीच स्वीकारली होती.
अधिक वाचा: History of Ajrakh: इजिप्तपासून ते मोहेंजोदारोपर्यंत आधुनिक अजरकचा इतिहास आहे तरी किती जुना?
प्राचीन परस्परसंबंधाचा वारसा
प्राचीन भारत आणि इजिप्त यांच्यात व्यापाराच्या पलिकडे गेलेले एक सखोल आणि गुंतागुंतीचे आध्यात्मिक नाते होते. यातून आपल्या समजते की, सांस्कृतिक देवाणघेवाण नेहमीच मानवी इतिहासाचा एक महत्त्वाचा घटक राहिली आहे, ज्यामुळे समाज फक्त व्यापारी संबंधांपुरता मर्यादित न राहता विविध स्तरांवर घडवला गेला. या प्राचीन संवादाचा अधिक अभ्यास होत असताना विश्वास, मूल्ये आणि कल्पना खंडांतर्गत कशा प्रकारे पसरल्या व विकसित झाल्या याबद्दल आपल्याला महत्त्वाची माहिती मिळते. हे निष्कर्ष प्राचीन इतिहासाकडे केवळ स्वतंत्र घटनांची मालिका म्हणून न पाहता, एक समृद्ध अनुभवांचे गुंफलेले जाळे म्हणून पाहण्यास प्रेरणा देतात, ज्याचा प्रभाव आजच्या समाजावरही दिसून येतो.
संदर्भ: References
- Sidebotham, S. E. (2011). Berenike and the Ancient Maritime Spice Route. University of California Press.
- Tomber, R. (2008). Indo-Roman Trade: From Pots to Pepper. Bloomsbury Academic.
- Ray, H. P. (2003). The Archaeology of Seafaring in Ancient South Asia. Cambridge University Press.
- Bopearachchi, O. (2017). Foreigners in Ancient India and Indian Influence Abroad.
