‘Gen Beta’ ही पिढी-जनरेशन २०२५ ते २०३९ या कालखंडात जन्माला येणार आहे. इतकंच नाही तर २०३५ पर्यंत ही पिढी जागतिक लोकसंख्येच्या १६% भाग असेल. त्यांचे पालक जनरेशन Y (मिलेनियल्स) आणि जनरेशन Z या पिढीतील असतील. तर या नव्या येऊ घातलेल्या पिढीतील अनेक जण २२ वं शतक अनुभवतील. त्याच पार्श्वभूमीवर पिढ्यांच्या वर्गीकरणाची संकल्पना कशी अस्तित्त्वात आली याचा घेतलेला हा आढावा.
पिढ्यांच्या विश्लेषणाची सुरुवात
पिढ्यांचे वर्गीकरण ही एक समाजशास्त्रीय संकल्पना आहे. या संकल्पनेत विशिष्ट कालावधीत जन्मलेल्या लोकांना त्यांचे सामूहिक अनुभव, मूल्ये आणि सांस्कृतिक प्रभावांच्या आधारावर गटबद्ध केले जाते. या वर्गीकरणाचा उपयोग समाजशास्त्र, विपणन आणि सांस्कृतिक अभ्यासांमध्ये वयोगटांच्या गतीशास्त्राला समजून घेण्यासाठी केला जातो. आधुनिक पिढ्यांच्या विश्लेषणाची सुरुवात २० व्या शतकात झाली. ज्यावर समाजशास्त्रज्ञ आणि तत्त्वज्ञांच्या संशोधनाचा प्रभाव होता. या संकल्पनेची पायाभूत मांडणी विशिष्ट कालावधीत जन्मलेले लोक त्यांची मूल्ये, दृष्टिकोन आणि वर्तनावर प्रभाव टाकणाऱ्या महत्त्वाच्या सामाजिक, राजकीय आणि आर्थिक घटनांचा एकत्र अनुभव घेतात या विचारावर आधारित आहे.
अधिक वाचा: Elephanta Caves: घारापुरी (एलिफंटा) लेणींना एवढे महत्त्व का? हजारो पर्यटक त्यांना रोज भेट का देतात?
पिढीची जाणीव
पिढ्यांच्या अभ्यासाचा सैद्धांतिक पाया जर्मन समाजशास्त्रज्ञ कार्ल मॅनहाइम यांनी १९२८ साली प्रसिद्ध झालेल्या शोधनिबंधात- ‘द प्रॉब्लेम ऑफ जनरेशन्स’ मध्ये मांडला आहे. मॅनहाइम यांनी ‘पिढीची जाणीव’ (generational consciousness) ही संकल्पना मांडली आहे. समान वयोगटातील व्यक्ती त्यांच्या आयुष्यातील प्रारंभिक काळात सामूहिकपणे अनुभवलेल्या ऐतिहासिक घटनांमुळे कसे घडतात यावर भर दिला आहे. मॅनहाइम यांनी म्हटले आहे की, ‘पिढी’ म्हणजे केवळ वयोगट नाही. ती समान सामाजिक आणि ऐतिहासिक संदर्भांनी घडत गेलेली एक गटश्रेणी असते. युद्ध, क्रांती किंवा तांत्रिक प्रगती यांसारख्या प्रमुख घटना पिढीची ओळख तयार करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. समाजशास्त्रज्ञ कार्ल मॅनहाइम यांनी पिढ्यांमधील भिन्नता आणि समाजावर होणाऱ्या त्यांच्या परिणामांचे आकलन करण्यासाठी समाजशास्त्रीय दृष्टिकोन प्रदान केला.
पिढ्यांचे आधुनिक वर्गीकरण- विल्यम स्ट्रॉस आणि नील हाऊ यांचा पिढ्यांचा सिद्धांत
पिढ्यांचे वर्गीकरण करण्यासाठी सर्वात प्रभावी आधुनिक चौकट विल्यम स्ट्रॉस आणि नील हाऊ यांच्याकडून आली. त्यांच्या १९९१ च्या ‘Generations: The History of America’s Future, 1584 to 2069’ या पुस्तकाने पिढ्यांमधील बदलांचा आवर्त सिद्धांत (cyclical theory) मांडला. स्ट्रॉस आणि हाऊ यांनी असा युक्तिवाद केला आहे की, प्रत्येक जनरेशनच्या पॅटर्नची आवर्त स्वरूपात पुनरावृत्ती होते आणि प्रत्येक आवर्तात चार पिढ्यांचे आदर्श नमुने (archetypes) असतात. हे आदर्श साधारणतः ८०–१०० वर्षांच्या कालावधीत पुनरावृत्त पद्धतीने येतात. ही पुनरावृत्ती प्रमुख ऐतिहासिक बदलाशी संबंधित असते.
स्ट्रॉस आणि हाऊ यांनी दिलेले पिढ्यांचे आदर्श नमुने (Generational Archetypes)
- विचारशील (Nomad) (उदा. जनरेशन एक्स): व्यावहारिक आणि व्यक्तिगत स्वातंत्र्यावर आधारित असते. त्यांची जडणघडण सामाजिक अस्थिरतेमुळे होते
- भविष्यवेधी (Prophet) (उदा. बेबी बूमर्स): ही पिढी दृष्टिकोनशील आणि मूल्यांवर आधारित सांस्कृतिक क्रांतींचे नेतृत्व करण्यासाठी ओळखली जाते.
- नायक (Hero) (उदा. मिलेनियल्स): समुदायाभिमुख आणि आशावादी, मोठ्या आव्हानांचा सामना करण्यासाठी उभे राहणारे.
- कलाकार (Artist) (उदा. जनरेशन झेड): संवेदनशील आणि अनुकूल, संकटोत्तर पुनर्बांधणीमुळे प्रभावित.
स्ट्रॉस आणि हाऊ यांची ही पिढ्यांची वर्गीकरणे मोठ्या प्रमाणावर मान्यता मिळविणारी ठरली. त्यांचा संदर्भ वारंवार सांस्कृतिक व लोकसंख्याशास्त्रीय अभ्यासांमध्ये दिला जातो. त्यांनी बेबी बूमर्स, जनरेशन एक्स आणि मिलेनियल्स यांसारख्या संज्ञाही त्यांनी लोकप्रिय केल्या.
प्यू रिसर्च सेंटर आणि लोकसंख्याशास्त्रीय वर्गीकरण
प्यू रिसर्च सेंटरसारख्या संस्थांनी पिढ्यांच्या वर्गीकरणाला अधिक स्पष्ट केले. त्यांनी या वर्गीकरणाला ठराविक जन्मवर्ष आणि सांस्कृतिक वैशिष्ट्यांशी जोडले. या वर्गीकरणांचा उपयोग समाजशास्त्र, मार्केटिंग, आणि धोरण ठरवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.
उदाहरणार्थ:
बेबी बूमर्स: १९४६-१९६४ दरम्यान जन्मलेले, महायुद्धानंतरचा कालखंड.
जनरेशन X: १९६५-१९८० दरम्यान जन्मलेले, आर्थिक आणि सामाजिक अस्मितेचे स्वावलंबन करणारे आणि सहनशील.
जनरेशन Y (मिलेनियल्स): १९८१-१९९६ दरम्यान जन्मलेले, तंत्रज्ञान आणि इंटरनेटशी जोडलेले.
जनरेशन Z: १९९७-२०१२ दरम्यान जन्मलेले, डिजिटल तंत्रज्ञान आणि सामाजिक सक्रियतेने प्रभावी.
जनरेशन Alpha: २०१३-२०२५ दरम्यान जन्मलेले, ही पिढी डिजिटल तंत्रज्ञान, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), आणि ऑटोमेशनच्या अगदी लहान वयातील परिचयासाठी ओळखली जाते.
हे वर्गीकरण लोकसंख्येच्या अभ्यासावर आधारित आहे आणि वेगवेगळ्या पिढ्यांना वेगळे करणाऱ्या सांस्कृतिक आणि तांत्रिक बदलांवर लक्ष केंद्रित करते.
अधिक वाचा: Red Fort:लाल किल्ल्यावर हक्क कोणाचा; निर्वासित सम्राटाची शोकांतिका काय सांगते?
मिलेनियल्स’ आणि ‘जनरेशन Z’ यांसारख्या संज्ञा लोकप्रिय कशा झाल्या?
लोकसंख्याशास्त्रज्ञ आणि बाजार संशोधकांनी पिढ्यांचे वर्गीकरण अधिक चांगल्या प्रकारे समजावून सांगण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. त्यांनी लोकसंख्येचा डेटा, सांस्कृतिक बदल, आणि ग्राहकांच्या वर्तनाचा अभ्यास करून पिढ्यांचे गट तयार केले आहेत. उदाहरणार्थ:
डेव्हिड के. फूट, कॅनेडियन अर्थशास्त्रज्ञ यांनी त्यांच्या Boom, Bust & Echo (1996) या पुस्तकात पिढ्यांच्या अभ्यासाचा उपयोग करून आर्थिक आणि सामाजिक धोरणांवर होणारा परिणाम दिला आहे. याशिवाय मार्केटिंग कंपन्यांनी पिढ्यांनुसार जाहिराती तयार करण्यासाठी या वर्गीकरणाचा वापर केला. ज्यामुळे ‘मिलेनियल्स’ आणि ‘जनरेशन Z’ यांसारख्या संज्ञा लोकप्रिय झाल्या. माध्यमांनी पिढ्यांच्या लेबलांच्या व्यापक वापरात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. ‘बेबी बूमर्स’ आणि ‘मिलेनियल्स’ यांसारख्या संज्ञा आता दैनंदिन भाषेचा भाग झाल्या आहेत. त्या राजकारण, कामकाज, आणि जीवनशैलीतील पिढ्यांमधील भिन्नता अधोरेखित करण्यासाठी वापरल्या जातात. या लोकप्रियतेमुळे पिढ्यांच्या संदर्भात काही ठराविक stereotypes (सर्वसामान्य प्रतिमा) अधिक मजबूत झाले आहेत.
पिढ्यांच्या वर्गीकरणावर होणारी टीका
पिढ्यांचे वर्गीकरण मोठ्या प्रमाणावर स्वीकारले गेले असले तरी समाजशास्त्रज्ञ आणि सांस्कृतिक विचारवंतांनी यावर टीका केली आहे. पिढ्यांची लेबले वयोगटांतील विविधतेला अति-सोपे करून मांडतात. एकाच कालावधीत जन्मलेल्या लोकांचा अनुभव भौगोलिक परिस्थिती, जातीयता, आणि सामाजिक-आर्थिक दर्जा यांसारख्या घटकांवर आधारित मोठ्या प्रमाणावर भिन्न असू शकतो. अशा परिस्थितीत, पिढ्यांचे वर्गीकरण हा एकसंध दृष्टिकोन दर्शवतो, जो अनेक वेळा वास्तविकतेला न्याय देऊ शकत नाही. पिढ्यांचे वर्गीकरण प्रामुख्याने पाश्चात्य ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक घटनांवर आधारित असते. त्यामुळे तो नियम सर्वत्र लागू होत नाही. उदाहरणार्थ, अमेरिकेतल्या मिलेनियल्सचा अनुभव आणि भारतातील मिलेनियल्सचा अनुभव यामध्ये लक्षणीय फरक असतो. पिढ्यांच्या वर्गीकरणातील सीमा (उदा., १९८० विरुद्ध १९८१ – मिलेनियल्स आणि जनरेशन एक्ससाठी) अनेकदा मनमानी स्वरूपाच्या असतात. त्यात वैज्ञानिक काटेकोरतेचा अभाव असतो. यामुळे अशा वर्गीकरणाच्या वैधतेबद्दल वाद निर्माण होऊ शकतो. पिढ्यांची लेबले अनेकदा स्टीरिओटाइप्सला प्रोत्साहन देतात.
जनरेशन बीटासाठी डिजिटल आणि भौतिक जग हे एकसंध असेल. जनरेशन अल्फाने स्मार्ट तंत्रज्ञान आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा (AI) उदय अनुभवला आहे. तर जनरेशन बीटा अशा काळात जगेल जिथे AI आणि ऑटोमेशन रोजच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग असेल. जनरेशन बीटा स्वायत्त वाहने, वेअरेबल आरोग्य तंत्रज्ञान, आणि आभासी जगातील अनुभव दैनंदिन जीवनाचा सामान्य भाग म्हणून अनुभवणारी पहिली पिढी असेल. एकूणच पिढ्यांचे वर्गीकरण हा समाजशास्त्र, लोकसंख्याशास्त्र, विपणन, आणि सांस्कृतिक अभ्यासांमधील अंतर्दृष्टींचा एकत्रित प्रयत्न आहे. पिढ्यांचे वर्गीकरण हे कार्ल मॅनहाइम यांच्या मूलभूत सिद्धांतांपासून ते स्ट्रॉस आणि हाऊ यांनी विकसित केलेल्या लोकप्रिय चौकटीपर्यंत, पिढ्यांचे विश्लेषण सामाजिक बदल आणि वयोआधारित गतीशास्त्र समजून घेण्यासाठी एक दृष्टिकोन प्रदान करते. या संकल्पनेला मर्यादा असली किंवा यावर टीका होत असली तरी व्यवसाय, शिक्षण, आणि धोरणनिर्मिती यामध्ये या वर्गीकरणाचा उपयोग महत्त्वाचा ठरतो.
