विश्लेषण : ड्रोनने टिपल्या आधुनिक जगापासून दूर ‘अस्पर्शित’ आदिवासींच्या छबी… कशा जगताहेत या आदिम जमाती?

अंदमान बेटावरील आदिवासी

जगापासून आलिप्त असलेली आणि संपर्क नसलेली प्रसिद्ध जमात म्हणजे सेंटिनेलीज. भारतातील अंदमान बेटांवर असलेल्या उत्तर सेंटिनेल बेटावर या जमाती राहतात. भारत सरकारने या जमातीना अनुसूचित जमाती म्हणून घोषित केले आहे. हजारो वर्षांपासून बाहेरील जगापासून अलिप्त असलेल्या या जमातीची लोकसंख्या अजून निश्चित करण्यात आलेली नाही. मात्र ती ५० ते २०० असण्याचा अंदाज नोंदविला आहे. या जमातीच्या लोकांशी संपर्क करण्याचा प्रयत्न केल्यास ते तीव्र प्रतिकार करतात. हजारो वर्षे अलिप्त राहिल्याने त्यांच्यामध्ये इन्फ्लूएंझा आणि गोवरसारख्या सामान्य विषाणूंविरुद्ध प्रतिकारशक्ती कमी असण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे बाहेरील लोकांप्रति त्यांनी नेहमीच आक्रमक भूमिका घेतली आहे. अनेकदा जवळ येणाऱ्या बोटी किंवा विमानांना इशारा देण्यासाठी धनुष्यबाणांचा वापर करणे, यामुळे ते अढळ एकाकीपणाचे प्रतीक बनले आहेत. बाहेरील जगाच्या अगदी थोड्याशा संपर्कामुळेही रोगाचा प्रसार आणि सांस्कृतिक व्यत्ययाचे धोके समजून घेऊन, भारत सरकारने या जमातीच्या कोणत्याही संपर्कावर कडक बंदी घातली आहे. बेटाच्या हवाई फुटेजमध्ये सेंटिनेलीज लोक क्लिअरिंगमध्ये उभे असलेले, कुतूहल आणि सावधगिरीच्या मिश्रणाने ड्रोनकडे पाहत असल्याचे दिसून येते. स्थानिक साहित्यापासून बनवलेल्या पारंपरिक झोपड्या दिसतात. त्यांच्या जीवनातील साधेपणा आधुनिक जगाशी तीव्रपणे विरोधाभास करतो, ज्यामुळे प्रेक्षकांना अदृश्य होण्याच्या उंबरठ्यावर असलेल्या जीवनशैलीचे दर्शन होते. 

ॲमेझॉनमधील संपर्क नसलेल्या जमाती

ब्राझीलमधील ॲमेझॉन वर्षावनात संपर्क नसलेल्या जमाती लपलेल्या आहेत. गटागटातील हा समुदाय प्रामुख्याने जावरी खोऱ्यात स्थित आहे. ॲमेझॉनच्या जंगलात १०० हून अधिक संपर्क नसलेल्या जमाती असल्याचे मानले जाते, त्यापैकी अनेकांना अवैध लाकूडतोड, जमीन हडप आणि खाणकामांमुळे अतिक्रमणाचा सामना करावा लागत आहे. या जमातींचे संरक्षण करण्यासाठी ब्राझील सरकारने प्रयत्न केले असूनही, बेकायदा क्रियाकलापांचे अतिक्रमण त्यांच्या अस्तित्वाला धोका निर्माण करत आहे. स्थानिक लोकांच्या संरक्षणासाठी समर्पित ब्राझीलची सरकारी संस्था, फुनाई या प्रदेशांवर लक्ष ठेवते आणि घुसखोरांना रोखण्यासाठी चौक्या उभारते. या घनदाट जंगलात संपर्क नसलेली आवा जमात राहते, ती तिच्या भटक्या जीवनशैलीसाठी ओळखली जाते. ते जंगलात फिरतात, तात्पुरती घरे बांधतात, जी थोड्या वेळानंतर मागे सोडतात. त्यांचे अस्तित्व त्यांच्या जमिनीच्या संरक्षणावर अवलंबून असते, परंतु बेकायदा लाकूडतोड करणारे संरक्षित प्रदेशात खोलवर जात असल्याने त्यांचे भविष्य अनिश्चित आहे.

संपर्काचे धोके आणि नैतिक द्विधा

संपर्कापासून दूर राहण्याचा निर्णय या जमातींनी सहज घेतलेला नाही. कारण अनेक जमातींचे बाहेरील लोकांशी यापूर्वी झालेले संवाद, संपर्क विनाशकारी ठरले आहेत. लाकूडतोडे आणि पशुपालकांशी झालेल्या त्यांच्या हिंसक संघर्षाच्या इतिहासामुळे त्यांना बाहेरील लोकांबद्दल खोलवर अविश्वास वाटू लागला आहे. त्यांच्याशी संपर्क साधण्याचे फुनाई संस्थेचे प्रयत्न तुरळक झाले आहेत. अंदमानातील सेंटिनेलीजशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न अमेरिकी मिशनरी जॉन ॲलन चाऊ याने २०१८ मध्ये केला होता. मात्र या आदिम जमातीच्या हल्ल्यात तो मृत्युमुखी पडला. भारतातील कायद्यांचे उल्लंघन करून चाऊने या जमातीचे ख्रिश्चन धर्मात रूपांतर करण्याचा प्रयत्न केला. मात्र त्याचा अंत दु:खद झाला. या घटनेने उत्सुकता आणि या जमातींच्या अबाधित राहण्याच्या इच्छेबद्दल आदर यांच्यातील नाजूक संतुलन अधोरेखित केले. या कथा संपर्क नसलेल्या जमातींभोवती असलेल्या व्यापक नैतिक आणि अस्तित्वात्मक द्विधांवर प्रकाश टाकतात. बाहेरील जगाने त्यांच्या इच्छांचा आदर करावा आणि त्यांना अबाधित सोडावे यासाठी त्यांचे प्रयत्न असतात.

आधुनिक संस्कृतीची ओळख करून द्यावी?

तज्ज्ञांमध्ये प्रचलित भावना अशी आहे की, जमातींचे वेगळेपण जपले पाहिजे. कोणत्याही परस्परसंपर्कामुळे गोवर आणि इन्फ्लूएंझासारख्या आजारांचा समावेश असलेल्या विनाशकारी परिणामांचा धोका असतो, ज्यापासून या जमातींना कोणतीही प्रतिकारशक्ती नाही. या जमातींना आधुनिक जगापासून वेगळे ठेवले तरच त्या टिकतील, नाही तर त्यांचा विनाश अटळ आहे, असे तज्ज्ञांना वाटते.

sandeep.nalawade@expressindia.com