करोना महामारीच्या पार्श्वभूमीवर गेल्या दोन वर्षांपासून रद्द होणारी अमरनाथ यात्रा या वर्षीच्या ३० जून रोजी होणार आहे. दक्षिण काश्मीरच्या हिमालयाच्या परिसरात होणाऱ्या या यात्रेमुळे देशभरातल्या लाखो भाविकांमध्ये उत्साह आहे. २०२१ मध्ये बालटाल आणि चंदनवारी या दोन्ही मार्गांवर २८ जूनपासून ही ५६ दिवसांची यात्रा होणार होती, मात्र करोनाच्या वाढत्या प्रादुर्भावामुळे ही यात्रा रद्द करण्यात आली.
हिमालयातील उंच भगवान शिवाच्या गुहेपर्यंतची वार्षिक अमरनाथ यात्रा ही देशातील सर्वात प्रतिष्ठित तीर्थक्षेत्रांपैकी एक आहे. दरवर्षी लाखो यात्रेकरू देवळापर्यंतचा ट्रेक करतात. मात्र, यात्रेची औपचारिक सुरुवात कधी झाली याची अधिकृत नोंद नाही.
पौराणिक कथेनुसार, जेव्हा भगवान शंकरांनी माता पार्वतीला त्यांच्या अमरत्वाचे रहस्य (अमर कथा) सांगायचे ठरवले तेव्हा त्यांनी दक्षिण काश्मीरमधील हिमालयातील खोल अमरनाथ गुहा निवडली. गुहा समुद्रसपाटीपासून ३,८८८ मीटर उंचीवर आहे आणि तिथे फक्त पायी किंवा पोनीने पोहोचता येते. यात्रेकरू पहलगामपासून ४६ किमी किंवा बालटालपासून १६ किमी उंच, वळणदार डोंगराच्या पायवाटेने प्रवास करतात.
पौराणिक कथांनुसार, १८५० मध्ये बुटा मलिक नावाच्या मुस्लीम मेंढपाळाने गुहा शोधून काढली होती. मलिक त्याच्या प्राण्यांच्या कळपासह डोंगरावर होता, तेव्हा एका सूफी संताने त्याला कोळसा भरून दिला. घरी परतल्यानंतर मलिकने बॅग उघडली असता त्यात सोने भरलेले आढळले. आनंदी आणि भारावून गेलेला मेंढपाळ संताचे आभार मानण्यासाठी डोंगरावर धावला, परंतु तो त्याला सापडला नाही. मात्र त्याला इथं सापडली एक गुहा ज्यात बर्फाचं शिवलिंग होतं.
भगवान शिवाचे प्रतिनिधित्व करणारं बर्फाचं शिवलिंग, गुहेच्या छतावरील फटीतून होणाऱ्या पाण्याच्या गळतीने तयार झालं आहे. पाणी पडत राहतं आणि काही वेळाने गोठतं. त्यातून शिवलिंग तयार होतं. शिवलिंगाला दरवर्षी मे महिन्यात पूर्ण आकार येतो, त्यानंतर ते वितळण्यास सुरुवात होते. ऑगस्टपर्यंत त्याची उंची काही फूटच असते. या शिवलिंगाच्या शेजारी बर्फापासून तयार झालेल्या दोन आकृत्याही आहेत, ज्या गणपती आणि देवी पार्वतीचं प्रतिक मानल्या जातात.
बुटा मलिकचे कुटुंब दशनामी आखाडा आणि पुरोहित सभा मट्टणमधील हिंदू पुजाऱ्यांसह मंदिराचे पारंपारिक संरक्षक राहिले. श्रद्धांच्या या अनोख्या जोडणीने अमरनाथला काश्मीरच्या शतकानुशतके जुन्या सांप्रदायिक सौहार्दाचे आणि संमिश्र संस्कृतीचे प्रतीक बनवले. २००० मध्ये, मुख्यमंत्री फारुख अब्दुल्ला यांच्या सरकारने हस्तक्षेप केला आणि सांगितलं की यात्रेसाठी सुविधा सुधारणं आवश्यक आहे. श्री अमरनाथजी श्राइन बोर्डाची स्थापना राज्यपालांच्या प्रमुखासह करण्यात आली आणि मलिकचे कुटुंब आणि हिंदू संघटनांना बेदखल करण्यात आले. यामुळे यात्रेला सुव्यवस्थित केले गेले, परंतु यातील सर्वात अनोख्या वैशिष्ट्यांपैकी एक देखील दूर झाला.
पुरोहित सभा मत्तनच्या मते, तीर्थयात्रा सुरुवातीला १५ दिवस किंवा महिनाभर चालत असे. २००५ मध्ये, श्री अमरनाथजी श्राइन बोर्डाने सुमारे दोन महिन्यांत यात्रेचा प्रसार करण्याचा निर्णय घेतला. यात्रेला पहिला सुरक्षेचा धोका १९९३ मध्ये आला, जेव्हा पाकिस्तानस्थित हरकत-उल-अन्सारने उघडपणे बाबरी मशीद पाडल्याचा निषेध करण्यासाठी आणि हजरतबल मंदिरातील बंकर हटवण्याची मागणी करण्यासाठी यात्रेवर बंदी घालण्याची घोषणा केली. या आदेशाचा व्यापक निषेध करण्यात आला आणि स्थानिक अतिरेकी गटांनी त्यास पाठीशी घातले नाही. दहशतवाद सर्वोच्च बिंदूवर असतानाही ही यात्रा अखंडपणे पुढे गेली.
२००० मध्ये, अमरनाथ यात्रेकरूंना पहिल्या थेट लक्ष्यात, पहलगाम बेस कॅम्पवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात १७ यात्रेकरूंसह २५ लोक ठार झाले होते. त्यानंतरच्या दोन वर्षांत लहान-मोठ्या हल्ल्यांमध्ये अनेक यात्रेकरू मारले गेले. २००२ नंतर कोणत्याही मोठ्या घटना घडल्या नाहीत; २००८ मध्ये अमरनाथ श्राइन बोर्डाला सरकारी जमीन हस्तांतरित केल्याच्या विरोधात प्रचंड आंदोलने झाली तरीही यात्रेवर कोणताही परिणाम झाला नाही. जरी खोरे आणि जम्मूचे हिंदू बहुसंख्य क्षेत्र जातीय रीतीने विभागले गेले असले तरीही, मोहल्ला समित्यांनी श्रीनगर आणि गंडेरल जिल्ह्यात यात्रेकरूंसाठी लंगर आयोजित केले.
२०१० आणि २०१६ सालच्या उठावांचाही फारसा गंभीर परिणाम झाला नाही. जुलै २०१७ मध्ये मात्र, भाविकांच्या बसवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यात सात यात्रेकरू ठार झाले. काही दिवसांनंतर, सरकारने लोकसभेला सांगितले की १९९० पासून गेल्या २७ वर्षांत वार्षिक अमरनाथ यात्रेवर झालेल्या ३६ दहशतवादी हल्ल्यांमध्ये ५३ यात्रेकरू मारले गेले आणि १६७ जखमी झाले.
