विश्लेषण : नार्को आणि पॉलिग्राफ चाचणीत नेमका फरक काय?

हेही वाचा – विश्लषण : इस्लाममध्ये मद्यप्राशन ‘हराम’, मुस्लीम राष्ट्रांमध्ये मद्यासंंबंधीचे नियम काय?

आणखी वाचा

विश्लेषण : अनुभवाच्या आधारे पदवी कशी मिळणार?

कल्याण मारहाण प्रकरण: “तो म्हणाला मुख्यमंत्री कार्यालयातून एक…

MPSC मंत्र : महाराष्ट्र विधानसभा; पारंपरिक आणि तथ्यात्मक प्रश्न

‘यूपीएससी’कडून विविध परीक्षांचे सुधारित वेळापत्रक जाहीर; जाणून घ्या कोणती परीक्षा कधी होणार?

UPSC CSE Mains Result 2024 : यूपीएससी नागरी सेवा मुख्य परीक्षा 2024 चा निकाल जाहीर; ‘येथे’ ऑनलाइन पाहा निकाल

Devendra Fadnavis : देवेंद्र फडणवीस यांचं शरद पवारांना खोचक उत्तर, “मनातून त्यांनाही माहीत आहे की पराभव…”

घातपात रोखण्यासाठीच्या चाचणीदरम्यान काँग्रेस खासदाराच्या बाकावर सापडलं नोटांचं बंडल; काय असते ही चाचणी?

वरळीतील शासकीय वसतिगृहातील विद्यार्थ्यांतर्फे ‘शैक्षणिक मार्गदर्शन मोहीम’

नार्को चाचणी म्हणजे काय?

नार्को चाचणी करताना ‘सोडियम पेंटोथल’ म्हणजेच ‘ट्रुथ सिरम’ या औषधाचा वापर केला जातो. या औषधाच्या परिणामामुळे त्या व्यक्तीला आत्मभान राहत नाही. त्यामुळे ही व्यक्ती कुठल्याही प्रभावाशिवाय बोलू लागते. या औषधीमुळे संबंधित व्यक्ती संमोहन स्थितीत पोहोचते. त्यामुळे तपास अधिकाऱ्यांना आरोपीने केलेल्या गुन्ह्याबाबत खरी माहिती मिळण्याची शक्यता असते. ही चाचणी करताना केवळ मानसशास्त्रज्ञ, तपास अधिकारी आणि फॉरेन्सिक तज्ञ यांच्या शिवाय इतर कोणालाही उपस्थित राहण्याची परवानगी नसते.

हेही वाचा – विश्लेषण: मुंबई अमली पदार्थांची ‘बाजारपेठ’ ठरतेय? येतात कुठून हे अमली पदार्थ?

पॉलिग्राफ चाचणी म्हणजे काय?

एखादा आरोपी खरं बोलतो आहे, की खोटं हे शारीरिक क्रियांमधून तपासण्यासाठी पॉलिग्राफी चाचणी केली जाते. यालाच लाय डिक्टेटर चाचणी असेही म्हणातात. एखादी व्यक्ती जेव्हा खोटं बोलते, तेव्हा तिचा रक्तदाब, नाडीचे ठोके, श्वासोच्छवास आणि शरीराच्या तापमानात बदल होतात. हे बदल तांत्रिक उपकरणांद्वारे तपासले जातात. १९२४ पासून पोलीस तपासात या चाचणीचा वापर केला जातो. नार्को चाचणी प्रमाणेच ही पॉलिग्राफ चाचणीही तेवढीच वादग्रस्त आहे. महत्त्वाचे म्हणजे नार्को चाचणी असेल किंवा पॉलिग्राफ चाचणी, दोन्हीही चाचण्या १०० टक्के अचूक आहेत, हे वैज्ञानिकदृष्टी सिद्ध झालेले नाही.

हेही वाचा – विश्लेषण: भारताच्या परराष्ट्र खात्यापर्यंत पोहोचलं ‘हनीट्रॅप’चं जाळं; लोकांना कसं केलं जातं हनीट्रॅप? हेरगिरीसाठी कसा होतो वापर?

कशा होतात दोन्ही चाचण्या?

नार्को चाचणी दरम्यान संबंधित व्यक्तीच्या शरीरात ‘सोडियम पेंटोथल’ हे औषध इंजेक्शनद्वारे सोडले जाते. तसेच या औषधाचा डोस त्या व्यक्तीचे वय, लिंग आणि इतर वैद्यकीय परिस्थितीवर अवलंबून असतो. हा डोस अचूक असणे आवश्यक असते, अन्यथा त्या व्यक्तीचा मृत्यू किंवा ती कोमामध्ये जाण्याची भीती असते. हे इंजेक्शन दिल्यानंतर ती व्यक्ती संमोहन स्थितीत पोहोचते. त्यानंतर डॉक्टर त्या व्यक्तीला प्रश्न विचारण्याची परवानगी देतात. तर पॉलिग्राफ चाचणी करताना आरोपीच्या शरिरावर सेंसर लावल्यानंतर त्याला प्रश्न विचारण्यात येतात. या प्रश्नांची उत्तरं देताना पॉलिग्राफ मशीनीद्वारे आरोपीचा रक्तदाब, नाडीचे ठोके, श्वासोच्छवासा दर आणि शरीराच्या तापमानात बदल तपासले जातात. त्यावरून ती व्यक्की खरं बोलते आहे, की खोटं, हे तपासले जाते.

हेही वाचा – विश्लेषण: श्रद्धा वालकर हत्या प्रकरणामुळे नार्को चाचणीची चर्चा; देशातील परवानगीपूर्व पहिला प्रयोग कुठे, केव्हा आणि कसा झाला?

चाचण्यांबाबत सर्वोच्च न्यायालयाने काय निर्णय दिले?

आरोपीच्या संमतीशिवाय कोणतीही लाय-डिटेक्टर चाचणी करण्यात येऊ नये, असा निर्णय सर्वोच्च न्यायालयाने सेल्वी विरुद्ध कर्नाटक राज्य आणि एएनआर प्रकरणादरम्यान दिला होता. तसेच चाचण्यांचे अहवाल हे कबुलीजबाब म्हणून वापरता येणार नाही. मात्र, यादरम्यान मिळालेली माहिती पुरावा म्हणून स्वीकारली जाऊ शकते, असेही न्यायालयाने स्पष्ट केले होते. तर डीके बसू विरुद्ध पश्चिम बंगाल राज्य या प्रकरणाच्या सुनावणी दरम्यान सर्वोच्च न्यायालयाने नार्को आणि पॉलिग्राफ चाचणी ही क्रूर आणि अमानुष असल्याचे म्हटले होते. तसेच या चाचणीद्वारे गोपनियतेच्या अधिकाराचे उल्लंघनही होऊ शकते, असे निरीक्षणही न्यायालयाने नोंदवले होते.