एखाद्या आजारावर उपचार ही आजच्या काळाची मूलभूत गरज आहे. आजारी व्यक्तींवर विज्ञानाच्या मदतीने उपचार केले जातात. सरकारने उपचारासाठी डॉक्टरांची नोंदणी केली आहे. हे नोंदणीकृत डॉक्टरच त्यांच्या पद्धतीने उपचार करू शकतात. अॅलोपॅथीचा कोणताही नोंदणीकृत डॉक्टर अॅलोपॅथीने उपचार करू शकतो. त्याचप्रमाणे, इतर प्रणाली देखील आहेत, ज्यावर डॉक्टर त्यांच्या स्वतःच्या पद्धतीनुसार उपचार करतात.
काही आजारांवर शस्त्रक्रिया या गरजेच्या असतात. काहीवेळा असे दिसून येते की डॉक्टरांच्या निष्काळजीपणामुळे चुकीच्या शस्त्रक्रिया केल्या जातात किंवा काही चुकीची औषधे दिली जातात, ज्यामुळे रुग्णाचे गंभीररित्या नुकसान होते. काही वेळा रुग्णांचा मृत्यूही होतो. मात्र, डॉक्टरांच्या निष्काळजीपणामुळे अशा प्रकारची घटना झाली आहे हे सिद्ध करणे रुग्णांसाठी अवघड असते. कारण रुग्णांकडे तितकेसे पुरावे नसतात.
अ‍ॅलोपॅथिक पध्दतीने विविध रोगांसाठी सर्व औषधे लिहून दिली आहेत, ज्यामध्ये रुग्णाला आवश्यक ते औषध दिले जाते. परंतु रुग्णाला चुकीची औषधे दिली जात असतील तर तो निष्काळजीपणा मानला जातो. अनेक प्रकरणांमध्ये, आपण पाहतो की गर्भवती महिलांचा बाळंतपणादरम्यान मृत्यू होतो. जर मृत्यू नैसर्गिकरित्या झाला असेल ज्यामध्ये डॉक्टरांची कोणतीही चूक नसेल तर ते डॉक्टरांचे कृत्य सद्भावनेचे मानले जाते.
रुग्णाचे कोणत्याही प्रकारचे नुकसान होऊ नये, असा डॉक्टरांचा हेतू असतो, पण काही डॉक्टर आपली जबाबदारी नीट पार पाडत नाहीत. यामुळे रुग्णाचा मृत्यू होतो किंवा रुग्णाला काही गंभीर इजा होते. काही वेळा त्याच्या शरीरात कायमस्वरूपी अपंगत्व येते. त्यामुळे कायद्याने डॉक्टरांचे असे काम गुन्ह्याच्या श्रेणीत ठेवले आहे.
निष्काळजीपणामुळे झालेले नुकसान
डॉक्टरांच्या निष्काळजीपणामुळे रुग्णाचे कोणतेही नुकसान झाले ज्यामध्ये त्याचा मृत्यू न होता शरीराचे मोठे नुकसान झाले असेल तर अशा नुकसानीस डॉक्टरला जबाबदार धरले जाते. यासाठी फौजदारी कायदाही आहे. फौजदारी कायदा म्हणजे ज्या कायद्यात एखाद्या व्यक्तीला शिक्षा दिली जाते. डॉक्टरांचा निष्काळजीपणा हा गुन्ह्याच्या श्रेणीत येतो, अशा निष्काळजीपणाचा उल्लेख भारतीय दंड संहिता १८६० मध्ये करण्यात आला आहे.
कलम ३३७
भारतीय दंड संहितेचे कलम ३३७ निष्काळजीपणामुळे होणाऱ्या सामान्य नुकसानाशी संबंधित आहे. मात्र, या कलमात डॉक्टर असा कोणताही शब्द नाही. परंतु सर्व प्रकारच्या निष्काळजीपणाच्या बाबतीत ते लागू होते. कोणत्याही व्यक्तीच्या निष्काळजीपणामुळे समोरच्या व्यक्तीच्या शरीराला कोणत्याही प्रकारचे साधे नुकसान झाले तरच हे कलम लागू होते.
या कलमानुसार डॉक्टरांच्या निष्काळजीपणामुळे किरकोळ नुकसान झाल्यास उदाहरणार्थ, शस्त्रक्रियेमध्ये डॉक्टरांच्या निष्काळजीपणामुळे किंवा चुकीच्या औषधांमुळे गुंतागुंत आली निर्माण झाली आहे. या निष्काळजीपणामुळे सामान्य नुकसान झाल्यास हे कलम लागू आहे. या कलमात ६ महिन्यांपर्यंतच्या शिक्षेची तरतूद आहे.
कलम ३३८
भारतीय दंड संहितेचे कलम ३३८ एखाद्या व्यक्तीच्या निष्काळजी कृत्यामुळे दुसऱ्याला झालेल्या गंभीर दुखापतीवर लागू होते. कधी-कधी निष्काळजीपणा इतका असतो की समोरच्या व्यक्तीचे मोठे नुकसान होते. इथे हानी म्हणजे शारीरिक हानी, ज्याला कायद्याच्या भाषेत नुकसान म्हणतात. जर कोणत्याही निष्काळजीपणामुळे एखाद्याला गंभीर दुखापत झाली आणि कायमचे अपंगत्व आल्यास हे कलम लागू होईल.
डॉक्टरांच्या बाबतीतही हे कलम लागू होऊ शकते. डॉक्टरांनी आपल्या उपचारात कोणत्याही प्रकारची निष्काळजीपणा केल्यास आणि अशा निष्काळजीपणामुळे रुग्णाला कायमची दुखापत झाली, तो कायमचा अपंग होऊन त्याचे जगणे कठीण झाले, तर डॉक्टरांवर या कलमाखाली गुन्हा दाखल करण्यात येतो. भारतीय दंड संहितेच्या या कलमानुसार दोषी आढळल्यास दोन वर्षांपर्यंत कारावासाची शिक्षा होऊ शकते.
कोणत्याही निष्काळजीपणामुळे गंभीर दुखापत होणे हा या कलमाचा मूळ अर्थ आहे. वाहन अपघाताच्या बाबतीतही हे कलम लागू होते. डॉक्टरांचा निष्काळजीपणा असा असेल की केवळ रुग्णच मृत्यूपासून वाचला आणि बाकी सर्व काही त्याच्या जागी पडेल तर हे कलम लागू आहे.
नागरिकांसाठी उपाय
कोणत्याही व्यक्तीच्या निष्काळजीपणामुळे, इतर व्यक्तीला कोणत्याही प्रकारची हानी झाल्यास, त्याला शारीरिक हानी पोहोचवण्याचा गुन्हा म्हणून वर्गीकृत केले जाते. यासोबतच नुकसान झालेल्या व्यक्तीला भरपाई मिळण्याचाही उल्लेख आहे. यामध्ये जर एखाद्या व्यक्तीच्या निष्काळजीपणामुळे एखाद्या व्यक्तीचे शारीरिक नुकसान झाले असेल आणि त्याच वेळी त्याला आर्थिक नुकसानही सहन करावे लागले असेल तर तो ही गुन्हा ठरतो.
डॉक्टरांचा निष्काळजीपणा कोणत्याही रुग्णाचे आयुष्य उद्ध्वस्त करू शकतो. त्याच्या निष्काळजीपणामुळे एखादी व्यक्ती कायमची अपंग होऊ शकते. अशा अपंगत्वामुळे त्याला आयुष्यभर कोणतेही काम करता येत नाही, त्यामुळे त्याच्या आयुष्यात आर्थिक संकट येते. डॉक्टरांच्या निष्काळजीपणामुळे लोक कायमचे अपंग होतात, त्यांना कोणतेही काम करता येत नाही, मग त्यांचे जगणे कठीण होऊन बसते अशी अनेक प्रकरणे आहेत. अशा लोकांना येथील कायद्याने या कलमाआधारे दिलासा दिला जातो.
ग्राहक संरक्षण कायदा, २०१९
डॉक्टरांच्या सेवा ग्राहक संरक्षण कायद्याच्या कक्षेत ठेवण्यात आल्या आहेत. ग्राहक संरक्षण कायदा म्हणजे ग्राहकांच्या हक्कांचे संरक्षण करणे. सेवा पुरवणाऱ्या किंवा उत्पादनाची विक्री करणाऱ्या व्यक्तीने असे कोणतेही कृत्य केले असेल, ज्यामुळे ग्राहकांचे कोणत्याही प्रकारचे नुकसान झाले असेल, तर ग्राहक संरक्षण कायद्यान्वये खटला भरला जातो.
ग्राहक संरक्षण कायद्यांतर्गत स्थापन केलेल्या न्यायालयाला ग्राहक मंच म्हणतात. यामध्ये कोणत्याही प्रकारची कोर्ट फी नाही आणि लोकांना पूर्णपणे मोफत न्याय दिला जातो. मात्र, येथे प्रकरणांची वर्दळ आणि न्यायालये कमी असल्याने न्याय मिळण्यास थोडा वेळ लागतो. डॉक्टरांच्या निष्काळजीपणामुळे झालेल्या नुकसानीची भरपाई ग्राहक मंचाकडून केली जाते. रुग्ण ग्राहक मंचात आपली तक्रार नोंदवू शकतात.
ग्राहक संरक्षण कायद्यांतर्गत अशा प्रकरणांमध्ये डॉक्टरांना प्रतिवादी आणि रुग्णाला वादी बनवले जाते. यामध्ये रुग्ण मंचाकडे नुकसान भरपाईची मागणी करतो. ग्राहक मंचाने केस सिद्ध केल्यानंतर पीडित पक्षाला डॉक्टरांकडून नुकसान भरपाई मिळते. परंतु येथे केस सिद्ध होणे आवश्यक आहे हे लक्षात घेण्यासारखे आहे. डॉक्टरांचा निष्काळजीपणा सिद्ध झाल्यास रुग्णाला भरपाई दिली जाते.
