तब्बल पाच हजार वर्षांचा इतिहास असलेला थेट मानवी संवाद हरवतोय? नेमके काय घडते आहे?

हरवत चाललेली प्रत्यक्ष संवादाची कला..

सध्याची जनरेशन झेन अनेक गुंतागुंतीच्या समस्यांनी त्रस्त आहे आणि यातील पहिली मोठी समस्या म्हणजे स्मार्टफोनचा वाढता वापर. Pew संस्थेने २०२३ साली केलेल्या संशोधनानुसार जवळपास ९५% जनरेशन Z कडे स्मार्टफोन आहेत आणि ४५% लोक बहुतेक वेळा ऑनलाइन असतात. मात्र, या संशोधनाचा धक्कादायक निष्कर्ष असा आहे की, सामाजिक आणि डिजिटल कनेक्टिव्हिटी वाढली असली तरी प्रत्यक्ष नातेसंबंध कमकुवत झाले आहेत आणि हे इतर येऊ घातलेल्या समस्यांचे गंभीर लक्षण आहे.

शेवटचा गहन संवाद तुम्ही कोणासोबत आणि केव्हा साधला?

टेक्स्ट मेसेजेस किंवा सोशल मीडियावर मेसेजेसची देवाणघेवाण नव्हे, तर समोरासमोर बसून झालेली खरीखुरी संवादाची देवाणघेवाण हे जनरेशन Z मधील अनेकांना क्वचितच घडणारे आणि दुर्मीळ अनुभव वाटतात. अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशनच्या संशोधनानुसार मोबाईल आणि स्क्रीनसमोर जास्त वेळ घालवणाऱ्या तरुणांमध्ये सामाजिक कौशल्यांची कमतरता दिसून येते. चेहऱ्यावरील हावभाव, आवाजातील चढ-उतार समजून घेण्यास त्यांना अडचण निर्माण होते. शेरी टर्कल सांगतात, “आपण निसर्गदत्त, अव्यवस्थित पण खरी संवादाची कला हरवत आहोत.” आज संवाद डिजिटल संदेशांच्या निर्जीव प्रवाहात बदलला आहे, जिथे खऱ्या भावना आणि संवेदनशील ऐकण्याचा अर्थ मागे पडला आहे.

भावनिक गुंतागुंतीचा ऱ्हास आणि डिजिटल संवादाचा उदय

आजच्या संवाद पद्धतींचा विचार केला तर मजकूर पाठवणे (Texting) हे त्याच्या वेगवान आणि प्रभावी स्वरूपामुळे विशेष महत्त्वाचे ठरले आहे. विशेषतः जनरेशन Z साठी हे दैनंदिन संवादाचे सर्वसामान्य साधन ठरले आहे. जरी टेक्स्टिंग सोपे आणि प्रभावी असले तरी त्यात संवादातील अनेक सूक्ष्म बारकावे आहेत. आवाजातील चढ-उतार, डोळ्यांचा संपर्क, हातवारे आणि शरीरभाषा हे संवादात खोल अर्थ निर्माण करतात. त्यामुळेच संभाषण आनंददायक आणि अधिक परिणामकारक होते. परंतु, या गोष्टींच्या अनुपस्थितीत गैरसमज निर्माण होण्याची शक्यता वाढते. कॅलिफोर्निया विद्यापीठाने २०२२ साली केलेल्या संशोधनानुसार जनरेशन Z मधील किमान ७०%व्यक्तींना प्रत्यक्ष संभाषण किंवा फोनवर बोलण्याच्या तुलनेत मजकूर पाठवणे अधिक सोयीस्कर वाटते. हे वेगळे वाटत असले तरी यामुळे काही गंभीर समस्या निर्माण होतात. संशोधनात असेही आढळले आहे की, डिजिटल संवादामुळे भावनिक बंध कमकुवत होतात, त्यामुळेच नाती वरवरची आणि उथळ वाटू शकतात.

विचार करणे गरजेचे

तुम्ही शेवटच्या वेळी एखादा टेक्स्ट मेसेज पूर्णपणे समजून घेतला तो कधी? किंवा हृदयाचं इमोजी (❤) तुम्ही खऱ्या मानवी भावनांचे प्रतिबिंब म्हणून पाहिले आहे का?…हीच भावना लेखक जोहान हारी यांच्या Stolen Focus या पुस्तकातील विचारांमध्ये प्रतिबिंबित होते. ते म्हणतात की, “आपण आपल्या भावनिक जगण्याचा ताबा मशीनकडे दिला आहे आणि आता त्याची किंमत मोजत आहोत.” म्हणजेच, काही संवाद कौशल्ये अधिक जटिल आणि महत्त्वाची असतात. ऐकण्याची कला (Active Listening) त्याचाच भाग आहे. केवळ उत्तर देण्याची वाट पाहणे नव्हे, तर समोरच्या व्यक्तीचे शब्द पूर्णपणे समजून घेण्यासाठी त्यावर लक्ष केंद्रित करणे हे खरे संवाद कौशल्य आहे. हीच माणसांमधील जोडणीची खरी पायरी आहे. गेल्या पाच हजार वर्षांपासून लोक या संवाद कौशल्यांचा उपयोग माहिती देण्यासाठी, नाती जोडण्यासाठी, समस्या सोडवण्यासाठी आणि समाज उभारण्यासाठी करत आले आहेत. मात्र, ही कौशल्ये आज वेगाने नष्ट होत आहेत आणि हाच सध्याचा सर्वात मोठा धोका आहे.

उदाहरणार्थ, २०२१ साली LinkedIn ने केलेल्या संशोधनात असे आढळले की, ८५% नियोक्त्यांना (employers) वाटते की, प्रभावी संवादकौशल्ये करिअरसाठी अत्यावश्यक आहेत. पण ६०% नियोक्त्यांचे मत आहे की, जनरेशन Z मध्ये ही कौशल्ये अभावानेच दिसून येतात. म्हणूनच, हा केवळ नोकऱ्यांचा प्रश्न नाही, तर मानवी नातेसंबंध आणि भावनिक गुंतवणुकीतील बारकावे समजून घेण्याच्या क्षमतेचाही आहे.

जे हरवले आहे..ते पुन्हा मिळवता येईल का?

सुदैवाने सर्व काही अजूनही नष्ट झालेले नाही. जरी लोकांनी डिजिटल संवादाशी जुळवून घेतले असले तरी, संपन्न आणि अर्थपूर्ण संवादाची गरज पूर्णपणे संपलेली नाही. याची सुरुवात लहान लहान गोष्टींपासून सुरु होऊ शकते:
✅ फोन बाजूला ठेवा. दिवसातून किमान एक तरी संवाद असा असू द्या, जिथे कोणतेही डिजिटल उपकरण असणार नाही.
✅ समोरच्या व्यक्तीकडे बघा आणि लक्षपूर्वक ऐका.
✅ ऐकण्याचा सराव करा. तुमच्या उत्तरावर विचार करण्यापेक्षा, समोरची व्यक्ती काय सांगू इच्छिते याकडे लक्ष द्या.
✅ अस्वस्थता स्वीकारा. खऱ्या संवादात गोंधळ होऊ शकतो, काही गोष्टी अवघड वाटू शकतात. पण हेच खऱ्या मानवी संवादाचं स्वरूप आहे.

या गोष्टींचे उत्तम उदाहरण लेखिका सुसान केन (Susan Cain) यांनी दिले आहे. त्यांच्या ‘Quiet: The Power of Introverts in a World That Can’t Stop Talking’ या पुस्तकात त्या म्हणतात, “संवादकलेत केवळ बोलण्याचा नव्हे, तर ऐकण्याचाही तितकाच महत्त्वाचा वाटा आहे.” आजच्या जगात प्रत्यक्ष मानवी संबंध (human connection) अडथळ्यांमुळे जटील होत असले तरी समजून घेण्याची आणि संबंध निर्माण करण्याची संधी नेहमीच असते.

भविष्यातील संवादात होणारा बदल

जरी जनरेशन Z ही इतिहासातील डिजिटलदृष्ट्या सर्वाधिक जुळवून घेतलेली पिढी असली तरी, पाच हजार वर्षांपासून चालत आलेली मानवी संवादकौशल्ये ती कायमस्वरूपी गमावणार नाही.
-तंत्रज्ञानाच्या सोयीसुविधा आणि प्रत्यक्ष संवादाच्या महत्त्वपूर्ण गुंतवणुकीत योग्य संतुलन निर्माण करा.
-आधुनिक तंत्रज्ञानाचा लाभ घेत असतानाच मानवी नातेसंबंध टिकवण्यासाठी सक्रिय प्रयत्न करा.

जर हे साध्य झाले, तर आपण भविष्यात मानवी संवादाची हरवलेली कला पुन्हा जिवंत करू शकतो. मित्र आणि कुटुंबीयांशी प्रत्यक्ष भेटून संवाद साधा, केवळ टेक्स्ट मेसेज पाठवणे किंवा फोन कॉल करण्यापेक्षा एकत्र बसून संवाद साधू शकता, जेवणाचा आनंद घेऊ शकता आणि एकमेकांच्या कथा आणि व्यथा ऐकू शकता. आजच्या जगात लाईक्स आणि फॉलोअर्सला खूप महत्त्व दिले जाते, पण खऱ्या नात्यांची जुळवणी आणि ती टिकवण्याची कौशल्ये याहूनही अधिक महत्त्वाची आहेत.