Gulbadan Begum’s Hajj Pilgrimage: मुघल स्त्रियांचा विचार करताना आपल्या समोर नेहमी हरामचे चित्र उभे राहते. काही प्रमाणात गूढ असे व्यक्तिमत्त्व असणाऱ्या या स्त्रियांचे विश्व हे धार्मिक विधी आणि कठोर नियम यामुळे अलिप्तच राहिले. इसवी सनाच्या १४ व्या ते १९ व्या शतकाच्या दरम्यान मुस्लिम महिलांनी अरेबिया आणि आशियातून व्यापार, विवाह आणि तीर्थाटनाच्या निमित्ताने महासागर ओलांडला. परंतु त्यांच्या कथा ऐतिहासिक नोंदीतून नाहीशा झाल्या. महिलांच्या हज यात्रांचे दस्तऐवजीकरण अत्यंत दुर्मिळ आहे. उपलब्ध नोंदी या उच्चवर्गीय महिलांच्या भोवती केंद्रित आहेत तरीही काहीच अंशी त्यांच्या विश्वाबद्दल माहिती मिळते.
जॅकलीन एच. फ्यूक्स यांनी आपल्या ‘कन्सिडरिंग द सायलेन्सेस: अंडरस्टँडिंग हिस्टोरिकल नॅरेटिव्ह्ज ऑफ वुमन्स इंडियन ओशन हज मोबिलिटी’ या लेखात भारतीय महासागराशी संबंधित साहित्यात महिलांचे चित्रण स्थिर व्यक्तिमत्त्व म्हणून केले जाते यावर टीका केली आहे. या साहित्यात महिलांना केवळ वस्तूंच्या उत्पादक, व्यापाऱ्यांच्या मागे राहिलेल्या पत्नी किंवा बंदरांवरील व्यापारी व्यवसायांमध्ये गुंतलेल्या व्यक्ती म्हणून दाखवले जाते. मात्र, फ्यूक्स यांच्या मते या चित्रणांमध्ये महिलांनी या परस्परसंलग्न जगात निभावलेल्या महत्त्वपूर्ण भूमिका दुर्लक्षित केल्या आहेत. १४ व्या शतकातील प्रवासी इब्न बतुता याने आपल्या नोंदीत भारतीय महासागरमार्गे हज यात्रेला गेलेल्या महिलांवर प्रकाश टाकला आहे. त्याच्या वर्णनात महिलांनी नियमितपणे ही यात्रा केल्याचे दिसून येते. किंबहुना प्रार्थनेसाठी विशिष्ट तंबू उभारण्याची प्रथा असल्याचे त्यात म्हटले आहे. बेगा बेगम, गुलबदन बेगम, खदीजा सुलताना आणि नवाब सिकंदर बेगम यांसारख्या स्त्रियांमध्ये परंपरांना झुगारून समुद्र ओलांडण्याचे धाडस होते. या महिलांनी धर्मनिष्ठा आणि सत्तेच्या शोधात मोठ्या समुद्रयात्रा केल्या. त्यामुळे त्या इतिहासात वेगळ्या ठळकपणे दिसून आल्या.
गुलबदन बानू बेगम
मुघल इतिहासातील एक उल्लेखनीय घटना म्हणजे इ.स. १५७५ साली अकबरच्या काकी गुलबदन बानू बेगम आणि राजघराण्यातील महिलांनी केलेली मक्का यात्रा. बाबरची कन्या आणि हुमायूनची सावत्र बहीण असलेल्या गुलबदनने अनेक वर्षांपासून तीर्थस्थळांना भेट देण्याचा संकल्प केला होता. मात्र, गुजरातमार्गे असलेल्या धोकादायक प्रवासामुळे ही यात्रा वारंवार लांबणीवर पडत होती. परिस्थिती स्थिर स्थावर झाल्यावर तिने अकबरची परवानगी मागितली आणि अकबराने केवळ मंजुरीच दिली नाही तर आर्थिक मदत व आवश्यक साहित्यही पुरवले. दरबारी इतिहासकार अबुल फजल यांच्या वर्णनानुसार हा ताफा ८ ऑक्टोबर १५७५ रोजी रवाना झाला. या यात्रेत अकबराची पत्नी सलीमा सुलतान बेगम (बाबरची नात), अकबरच्या सावत्र बहिणी, चुलत बहिणी आणि कुटुंबातील ज्येष्ठ सदस्य सामील होते. इतिहासकार रूबी लाल त्यांच्या ‘सर्व्हंट्स ऑफ द डायनॅस्टी: पॅलेस विमेन इन वर्ल्ड हिस्टरी’ या ग्रंथात नमूद करतात की, तरुण महिलांचा यात अभाव असल्याचे दिसून येते. कारण त्यावेळच्या समाजात त्यांच्या सुरक्षिततेला प्राधान्य दिले जात असे.
इस्लामिक कायद्यानुसार कोणतीही मुस्लिम महिला पुरुष नातलगाशिवाय पवित्र स्थळांना जाऊ शकत नव्हती. त्यामुळे काही पुरुषही या ताफ्यात सहभागी होते. यात बाबरचा चुलत भाऊ अब्दुर रहमान बेग, बक़ी खान आणि अन्य राजसेवक यांचा समावेश होता. ‘वॅगाबॉन्ड प्रिन्सेस: द ग्रेट अ‍ॅडव्हेंचर्स ऑफ गुलबदन’ या ग्रंथात रूबी लाल लिहितात की, या ताफ्यात मौल्यवान वस्तूंनी भरलेली खोकी देखील नेण्यात आली होती.
धोकादायक प्रवास
गुलबदन बानू बेगम यांनी या प्रवासाच्या व्यवस्थेची जबाबदारी घेतली होती. त्यांनी सुरतमार्गे समुद्रयात्रेचा पर्याय निवडला कारण शिया प्रभावाखालील इराकमार्गे जाणारा स्थलमार्ग अत्यंत धोकादायक होता. तरीही, हा प्रवास आव्हानांनी भरलेला होता. फतेहपूर सीकरीहून निघून या स्त्रिया गुजरातमधील सुरतकडे दक्षिण-पश्चिम दिशेने प्रवास करत होत्या. उदयपूरजवळ पोहोचताच पोर्तुगीज ‘कार्ताझ’ (विशेष परवाना) नाकारू शकतात असा इशारा मिळाला. १६ व्या शतकाच्या सुरुवातीपर्यंत पोर्तुगीजांनी भारतीय महासागरातील महत्त्वाची बंदरे बळकावली होती आणि अरब द्वीपकल्पाच्या प्रमुख शहरांना धोका निर्माण झाला होता. या अडथळ्यांवर मात करत गुलबदनने जवळपास एक वर्ष सुरतमध्ये थांबून आवश्यक परवानगी मिळवण्याची वाट पाहिली. तिने पोर्तुगीजांच्या संरक्षणासाठी बुळसार (आजचे वलसाड) तारण म्हणून दिले. १७ ऑक्टोबर १५७६ रोजी गुलबदन आणि तिच्या सहकाऱ्यांनी सलिमी आणि इलाही या दोन तुर्की जहाजांवरून समुद्र प्रवास सुरू केला. त्या परत येतील की नाही याची त्यांना शाश्वती नव्हती. इतिहासकार आयरा मुखोटी त्यांच्या ‘डॉटर्स ऑफ द सन: एम्प्रेसेस, क्वीन्स अँड बेगम्स ऑफ द मुघल एम्पायर’ त्या ग्रंथात नमूद करतात की, या राजघराण्यातील महिलांना निरोप देण्यासाठी सुरतच्या बंदरावर मोठी गर्दी जमली होती. हा समुद्र प्रवास जवळपास चार आठवडे चालला. ज्यात त्यांनी अरबी समुद्र ओलांडून जेद्दा गाठले. प्रवास अत्यंत कठीण होता. बेरबेरा समुद्र (आजचा लाल समुद्र) त्याचा घातक प्रवाह आणि प्रचंड प्रवाळ खडकांसाठी कुप्रसिद्ध होता. तरीही, अकबरच्या उदारतेमुळे या महिलांना भव्य आणि सुशोभित स्वतंत्र निवासव्यवस्था मिळाला . राजवाड्याच्या भांडारपाल आणि स्वयंपाक्यांनी या महिलांच्या सोयीसाठी उत्तम खाद्यव्यवस्था सुनिश्चित केली.
जेद्दाहहून मक्केकडे जाणारा प्रवास दोन ते तीन दिवस चालला. पवित्र शहराच्या जवळ येताच. महिलांनी हजच्या पहिल्या विधीप्रमाणे ‘इहराम’ धारण केला. त्यांनी विशेष पांढरे वस्त्र परिधान केले आणि कठोर आचारसंहितेचे पालन केले. इतिहासकार रूबी लाल लिहितात, “आता, गुलबदनला वेळ मिळाला होता आणि ती त्या स्थळी पोहोचली होती जिथे तिच्या प्रवासाचा खरा अर्थ तिला शोधता येणार होता.”
मक्केमध्ये जवळपास चार वर्षे घालवल्यानंतर, गुलबदन आणि तिच्या समूहाला शहरावर वाढणाऱ्या आर्थिक ताणामुळे तिथून प्रयाण करावे लागले. इ.स. १५८० च्या मध्यापर्यंत त्यांनी हिंदुस्थानकडे परतण्याचा निर्णय घेतला. मात्र, अदेन (आजचे येमेन) जवळ त्यांच्या जहाजाला अपघात झाला आणि ते सात महिने तिथे अडकले. शेवटी, १३ एप्रिल १५८२ रोजी हा ताफा फतेहपूर सिक्रीच्या पश्चिमेस ३७ मैलांवर खानवा येथे पोहोचला. गुलबदनच्या परतीनंतर, अकबराने तिचे जल्लोषात स्वागत केले. शहराच्या रस्त्यांवर रेशमी शाली अंथरून त्यांचा सन्मान केला. लाल यांच्या मते, त्यानंतर गुलबदनला ‘नवाब’ (शासक) म्हणून संबोधले जाऊ लागले.
अकबरसाठी गुलबदन बेगमची हज यात्रा ही केवळ प्रिय नातेवाईकाच्या परतण्यापुरती मर्यादित नव्हती, तर ती त्याच्या सत्तेच्या दृढीकरणाचेही प्रतीक होती. या यात्रेने त्याची इस्लामचा संरक्षक म्हणून असलेली प्रतिमा अधिक दृढ केली. “रिरीडिंग द ब्लॅक लिजेंड: द डिस्कोर्सेस ऑफ रिलिजियस अँड रेशियल डिफरन्स इन द रेनेसाँस एम्पायर्स” या पुस्तकात इतिहासकार रूबी लाल असे प्रतिपादन करतात की, गुलबदन बेगमच्या हज यात्रेचे खरे महत्त्व समजून घेण्यासाठी तिला अकबरच्या ‘इबादत खाना’मधील धार्मिक चर्चांशी जोडून पाहणे आवश्यक आहे. १५७० च्या दशकात अकबराने इबादत खानामध्ये विविध धर्मांच्या प्रतिनिधींना चर्चेसाठी आमंत्रित केले होते. त्याच्या या बहुधर्मीय संवादांमुळे दरबारी मुस्लिम समाजात काही प्रमाणात नाराजी निर्माण झाली होती. अशा परिस्थितीत गुलबदनची हज यात्रा मुघल साम्राज्याच्या इस्लामिक ओळखीला अधिक बळकटी देण्यास उपयुक्त ठरली असावी.
इतर महिला यात्रेकरू
गुलबदन बानू बेगमची हज यात्रा ही मुघल राजकन्यांनी पवित्र भूमीला केलेली पहिली यात्रा नव्हती. परंतु, ती पहिल्यांदा दस्तावेजीकरण झालेल्या यात्रांपैकी एक होती. यापूर्वीही मुघल राजघराण्यातील महिलांनी हज यात्रा केली होती. यामध्ये गुलबदनच्या भावजय बेगा बेगम हिचा समावेश होता, तिला तिच्या अनेक हज यात्रांमुळे ‘हाजी बेगम’ ही उपाधी मिळाली होती, असे इतिहासकार आयरा मुखोटी सुचवतात. मात्र, बेगा बेगमच्या यात्रेचा फारसा उल्लेख सापडत नाही आणि तिच्या प्रवासाचे तपशीलवार दस्तऐवजीकरण झालेले नाही. गुलबदनची १५७५ मधील यात्रा ही पहिली अशी घटना होती. ज्यावेळी राजघराण्यातील महिलांचा ताफा इतक्या थाटामाटात मक्केकडे प्रवास करत होता. यानंतरही, वैयक्तिकरित्या अनेक उच्चवर्गीय महिलांनी हज यात्रेला प्रस्थान ठेवले. १६६१ साली खदीजा सुलताना (जी बडी साहिबा म्हणून ओळखली जात होती) हिने हज यात्रा केली. ती गोलकोंडाच्या सुलतानाची कन्या आणि विजापूरच्या शासकाची विधवा होती. मात्र, मक्केत पोहोचल्यावर तिला अनेक अडथळ्यांना सामोरे जावे लागले. विधवा असल्याने तिला शहरात प्रवेश नाकारला गेला. एक आख्यायिका सांगते की, खदीजा सुलतानाने समाजाच्या प्रचलित नियमांविरुद्ध आपली स्वायत्तता प्रस्थापित करण्यासाठी तिच्यासोबत आणलेल्या कोंबड्याशी प्रतिकात्मकरित्या विवाह केला. तिच्या ताफ्यात ५०-६० सेविका आणि शेकडो सेवक होते. मात्र, त्यांच्या भूमिकेबद्दल किंवा त्यांनी हज यात्रेत प्रत्यक्ष सहभाग घेतला का, याची स्पष्ट माहिती नाही.
१९ व्या शतकात भोपाळच्या नवाब सिकंदर बेगम हिनेही हज यात्रा केली आणि तिच्या प्रवासाची मुबलक माहिती उपलब्ध आहे. तिने शेकडो महिलांसह वाफेच्या जहाजाने प्रवास केला होता. तिने ‘ए पिलग्रिमेज टू मेक्का’ या आपल्या ग्रंथात ही यात्रा नोंदवली आहे. ज्यातून हज यात्रेच्या बदलत्या स्वरूपाची दुर्मीळ माहिती मिळते.हा ग्रंथ दक्षिण आशियातील महिलांचे वर्तन आणि स्वायत्ततेच्या बदलत्या संकल्पना अधोरेखित करतो. गुलबदनची हज यात्रा सुरुवातीला केवळ एक आध्यात्मिक प्रवास होता. परंतु, ती मुघल इतिहासातील एक निर्णायक घटना ठरली. या यात्रेमुळे मुघल साम्राज्याची इस्लामिक ओळख अधिक ठळक झाली आणि राजघराण्यातील महिलांची भूमिका अधोरेखित झाली.
