दिल्ली पर्यटन खात्याकडून घेण्यात येणाऱ्या हेरिटेज वॉकच्या यादीत दिल्लीतील सर्वात झपाटलेल्या स्थळांचा समावेश करण्यात आला आहे. ऐकायला थोड विचित्र वाटत असले तरी दिल्लीतील अनेक ऐतिहासिक वास्तू त्यांच्या इतिहासापेक्षा ‘ऐतिहासिक भूतांनी पछाडलेल्या’ असल्याच्या समजुतीमुळे अधिक प्रसिद्ध आहेत. विशेष म्हणजे हे सगळे हेरिटेज वॉक रात्रीच्या अंधारात होणार आहेत. त्यामुळेच अनेक पर्यटकांमध्ये यासारख्या हेरिटेज वॉक विषयी स्वारस्य असल्याचे लक्षात येते. दिल्ली पर्यटन खात्याच्या अधिकाऱ्यांनी दिलेल्या माहितीनुसार प्राथमिक टप्प्यात या हेरिटेज वॉकची सुरुवात चाणक्यपुरीजवळील १४ व्या शतकातील ‘मालचा महल’ पासून करण्यात येणार आहे. त्यानंतर भूली भटियारी का महल, फिरोजशाह कोटला, तुघलकाबाद किल्ला यासारख्या रहस्यमय कथा असलेल्या ठिकाणांचा यथावकाश समावेश होणार आहे. मुळात म्हणजे अशा स्वरूपाचे हेरिटेज वॉक लोकाग्रहास्तव सुरू केल्याचे त्यांनी नमूद केले आहे. पर्यटकांनी अशा स्वरूपाच्या झपाटलेल्या वास्तूंच्या कथांमध्ये विशेष रस दाखविल्याने या स्वरूपाच्या हेरिटेज वॉकस् चे आयोजन करण्यात आले आहे. अद्याप संशोधक व आयोजक यांच्याकडून वास्तूंच्या गूढ, अनभिज्ञ पैलूंविषयी शोध घेणे सुरू आहे. त्यामुळे केवळ रंजकता कशी वाढेल याकडे विशेष लक्ष देण्यात येत आहे. किंबहुना सहभागींसाठी काय करू नये व काय करता येवू शकते यासाठीही काही धोरण, निश्चित करण्याचे काम सुरू आहे. प्रत्येक हेरिटेज वॉकमध्ये केवळ २० सदस्यांना प्रवेश असून त्यांना देण्यात येणारा एक मार्गदर्शक असा चमू असणार आहे. सोबत त्यांना एक टॉर्च, काठी, ब्रॆण्डिंग असलेली बॅग, पर्यटन विभागाचे नाव असलेली कॅप, एक बिल्ला आणि अल्पोपहार देण्यात येणार आहे. अशा स्वरूपाचे हेरिटेज वॉक प्रथमच इतक्या उघडपणे करण्यात येत आहे. या स्वरूपाचे हेरिटेज वॉक पाश्चिमात्य देशांमध्ये प्रचलित आहेत. याच पार्श्वभूमीवर दिल्लीतील काही ऐतिहासिक झपाटलेल्या वास्तूंच्या मागे नेमके कोणते गूढ दडलेले आहे ते जाणून घेणे मनोरंजक ठरेल. यात कुठल्याही प्रकारची अंधश्रद्धा पसरवण्याचा हेतू नाही. जिज्ञासा हा मनुष्याचा मूलभूत गुण आहे. म्हणूनच गूढ, अकल्पित कथा, सिनेमा ऐकण्याकडे- वाचनाकडे अधिक भर असतो. व त्याच प्रमाणे रहस्यमय कथा असणाऱ्या ठिकाणाला भेट देण्यासाठी तशाच प्रकारची उत्सुकता इच्छुकांमध्ये दिसते असे निरीक्षण एका सर्वेक्षणात नोंदविण्यात आले आहे.
गूढ कथांकडे वळणारी मानसिकता का ?
भीती निर्माण करणाऱ्या कथांचे, जागेचे आकर्षण अनेकांना असते. या संदर्भात दोन प्रकारच्या व्यक्ती असल्याचे लक्षात येते. एक म्हणजे या कथांचे आकर्षण असलेली व दुसरी म्हणजे या कथांचा पूर्णतः विरोध करणारी. माणसाचे मन हे रंजक गोष्टींकडे आकर्षित होणारे आहे. अशा स्वरूपाच्या कथांमधून तात्पुरती निर्माण होणारी भीती अनेकांना हवी हवीशी असते. या प्रक्रियेतून अनेकांना आनंद मिळत असतो. मानवी मन हे चमत्कारिक आहे. सुरक्षित वातावरणात राहून अशा प्रकारची भीती अनुभवणे हे अनेकांना सुखावाह ठरणारे असते. म्हणूनच अनेक जण भीती वाटत असूनही यासारख्या रहस्यमय गोष्टींच्या मागे जिज्ञासा व रंजकतेपोटी जातात.
आणखी वाचा: विश्लेषण: NCERT Darwin evolution डार्विनच्या सिद्धांतावरून नेमका वाद कशासाठी?
पछाडलेली ऐतिहासिक स्थळे व पछाडलेल्या कथा:
मालचा महल:
या महालाचा इतिहास जूना असला तरी या हॉण्टेड हेरिटेज वॉकसाठी लागणाऱ्या कथेची सुरुवात भारत स्वतंत्र झाल्यापासून सुरू होते. दिल्ली हे अनेक ऐतिहासिक वास्तूंसाठी प्रसिद्ध आहे. मालचा महाल देखील त्याच्या १४ व्या शतकातील इस्लामी शैलीतील स्थापत्य रचनेसाठी प्रसिद्ध होता व आजही आहे. परंतु भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर या महालाने आपले वैभव गमावले. त्यावेळी या वास्तूला भग्न वास्तूचे स्वरूप प्राप्त झाले. या वास्तूची मूळ मालकी अवधच्या नवाबांच्या घराण्याकडे होती. इंग्रजांच्या काळात संस्थानिकांकडून इंग्रजांनी जी मालमत्ता जप्त केली त्यात या महालाचा समावेश होत होता. त्यावेळीचे नवाब वाजिद अली यांना पदच्युत करून ब्रिटीशांनी ही मालमत्ता जप्त केली. भारत स्वतंत्र झाल्यानंतर ही वास्तू भारत सरकारच्या ताब्यात आली. सरकारने या वास्तूचे रूपांतर फार्मा रिसर्च सेंटर मध्ये केले होते. परंतु ९० च्या दशकात नवाब वाजिद अली यांची नात बेगम विलायत महल यांनी या वास्तूवर आपला हक्क सांगितला व तो हक्क मिळविण्यासाठी जवळपास ९ वर्षे आपल्या दोन मुलांसह आणि एका कुत्र्यासह दिल्ली रेल्वे स्टेशनच्या व्हीआयपी लाऊंजमध्ये ठाण मांडून बसल्या. महाल मिळत नाही तोपर्यंत रेल्वे स्टेशनमधून बाहेर पडणार नाही असे त्यांनी सरकारला कळवले होते. अखेर भारत सरकारनेदेखील तो महाल परत देण्याचा निर्णय घेतला. महाल परत मिळाल्यानंतर त्या फार काळासाठी त्याचा उपभोग घेवू शकल्या नाहीत. या महालाचा ताबा मिळताच या संपूर्ण कुटुंबाचा बाह्यजगाशी असलेला संबंध तुटला. याच वेळी महालात घडलेल्या एका घटनेमुळे संपूर्ण दिल्ली हादरून गेली. महालात खजिना असल्याच्या अफवेमुळे या महालावर दरोडा पडला. त्यातच बेगम विलायत महल यांचा खून झाला. त्यावेळी त्या महालात फक्त त्यांची दोन मुले रियाझ आणि सकिना उपस्थित होते. तब्बल १० दिवस ही दोन्ही मुले त्यांच्या आईच्या मृतदेहजवळच बसून होती. बेगम विलायत महल यांच्या मृत्यूच्या नेमक्या कारणाविषयी अनेक तर्क वितर्क मांडले जातात. याविषयी त्यांच्या मुलांशी अनेकदा संवाद साधण्याचा प्रयत्न केला असता त्यांनी याविषयावर बोलणे टाळले. बेगम विलायत महल यांचे प्रथम दफन करण्यात आले होते. त्यांनतर त्यांच्या मुलांनी त्यांचे दहन केले. असे त्यांनी का केले असावे या विषयी अद्याप कोणतेही कारण उघड झालेले नाही. त्यानंतर २०१७ मध्ये रियाझ यांचाही वयाच्या ५८ व्या वर्षी दीर्घ आजाराने मृत्यू झाला. त्यानंतर हा महाल पडीक व बंदिस्त अवस्थेत आहे. अनेकांनी अमानवी गोष्टी येथे पाहिल्याचे नमूद केल्यामुळे संपूर्ण दिल्लीत ही वास्तू मोस्ट हॉण्टेड जागा म्हणून प्रसिद्ध आहे. रात्रीच्या वेळेस येथे एकट्याने जाणे स्थानिक टाळतात. महालाच्या समोरील लाइट्स अचानक उघड-बंद होताना पाहिल्याचा दावा स्थानिक करतात. अनेक जण बेगम विलायत महल यांच्याच आत्म्याचा वावर येथे असल्याचे मानतात.
भूली भटियारी का महल
भूली भटियारी का महल हा १४व्या शतकातील राजवाडा आहे. दिल्लीतील सर्वात झपाटलेल्या ठिकाणांपैकी एक म्हणून सूचीबद्ध आहे. या वाड्यातील भूताच्या कथेमागेही असंख्य कथा आहेत तसेच अनेकजण अनाकलनीय अनुभव या वास्तूत आल्याचेही नमूद करतात. येथे टिपलेल्या छायाचित्रांमध्ये अनोळखी महिला दिसतात,असे सांगितले जाते. अशा अनाकलनीय घटनांमुळे अनेक सुरक्षा रक्षकांनी नोकरीही सोडल्याच्या नोंदी आहेत. भुली भटियारी का महाल फिरोजशाह तुघलकाने १४ व्या शतकात शिकार लॉज म्हणून बांधला होता. आजही या भागात घनदाट जंगल आहे. अरावलीच्या टेकड्यांमध्ये वसलेले हे शिकार लॉज दाट जंगलांनी वेढलेले आहे. सर सय्यद अहमद खान यांनी त्यांच्या असर-उस-सनदीद या पुस्तकात या स्मारकाशी संबंधित दोन दंतकथा नमूद केल्या आहेत. पहिल्या संदर्भानुसार जबू अली भट्टी नामक एक फकिराचे या वाड्यात मोठे प्रस्थ होते. त्याच्या नावावरून या वाड्याला भुली भटियारी असे नाव मिळाले. तर दुसऱ्या कथानकानुसार भुली भटियारी हे नाव तिथे राहणाऱ्या व या वास्तूची काळजी घेणाऱ्या ‘विस्मरणीय’ आणि ‘साध्या’ महिलेच्या नावावरून ठेवण्यात आले. आज हा महाल पछाडलेला म्हणून प्रसिद्ध आहे. फिरोजशहाने अविश्वासू असलेल्या त्याच्या एका बेगमला येथे कैद केले होते व तीचाच आत्मा इथे वावरतो असेही स्थानिकांकडून सांगण्यात येते. मालचा महल व भूली भटियारी का महल यांप्रमाणे फिरोजशाह कोटला किल्ला, तुघलकाबाद किल्ला या वास्तूही भुताने पछाडलेल्या आहेत असे मानले जाते. या वास्तुंमध्ये स्थानिक मान्यतेनुसार मुस्लिम परंपरेतील ‘जीन’ हे भूत आहे. इतकेच नव्हे तर या भूतांनाही या ऐतिहासिक वास्तूंइतका प्राचीन इतिहास आहे.
आणखी वाचा: विश्लेषण:Global Buddhist Summit 2023 चीन, भूराजकीय मुद्दे आणि ‘बौद्ध मुत्सद्देगिरी’!
अंधश्रद्धा व भीती
या सारख्या हेरिटेज वॉक मधून अंधश्रद्धा व भीती निर्माण होण्याची शक्यता अनेकांनी व्यक्त केली आहे. एखाद्या गोष्टीचा अतिरेक केव्हाही वाईटच. यातून काही चुकीच्या प्रथा परंपरा निर्माण होणार नाहीत, याची काळजी आयोजनकर्त्यांनी घेणे आवश्यक आहे. व त्याच बरोबरीने या भग्न, पडीक अवस्थेतील ऐतिहासिक वास्तूंचे संवर्धन करणेही गरजेचे आहे. या वॉक्सच्या निमित्ताने या महत्त्वाच्या वास्तूना पुन्हा एकदा झळाळी मिळेल हीच आशा आपण व्यक्त करू शकतो. भुताच्या नावाखाली या एकलकोंड्या, पडीक वास्तूंचा वापर अनेक गैरकामांसाठी नेहमीच केला जातो. कदाचित या उपक्रमामुळे या वास्तूंना होणाऱ्या सुजाण मनुष्यस्पर्शामुळे यासारख्या गोष्टींवर आळा घालण्यास मदत होईल,अशी अपेक्षा आहे.
