भारताने प्रथमच विकसित केले हवेत नियंत्रित करून अचूक लक्ष्यभेद करणारे जहाजविरोधी क्षेपणास्त्र… काय आहेत वैशिष्ट्ये?

वैशिष्ट्यपूर्ण प्रणाली

वैमानिकाला लक्ष्यावर लक्ष केंद्रित करता यावे, यासाठी लक्ष्याच्या थेट प्रतिमा पाठविण्यासाठी वापरली जाणारी प्रणाली क्षेपणास्त्रात आहे. यामुळे उड्डाणादरम्यानच्या प्राप्त प्रतिमांमधून वैमानिकाला क्षेपणास्त्राच्या मार्गाचे निरीक्षण करणे व तत्क्षणी शोधलेल्या लक्ष्यांचे मूल्यमापन करणे शक्य झाले. या मोहिमेने उच्च बँडविड्थसह दुहेरी डेटा संलग्न प्रणालीच्या कार्याचे दर्शन घडवले. माऱ्याच्या अखेरच्या टप्प्यापर्यंत मार्गदर्शन करता यावे म्हणून क्षेपणास्त्राने स्वदेशी ‘इमेजिंग इन्फ्रारेड सीकर’चा वापर केला. विशिष्ट पद्धतीने हे क्षेपणास्त्र सोडले जाते. जेणेकरून जवळच्या परिसरातील अनेक लक्ष्यांपैकी एका लक्ष्याची निवड करता येते. चाचणीत प्रारंभी शोधाच्या विशिष्ट परिघातील मोठ्या लक्ष्याची निवड करून ते डागण्यात आले. शेवटच्या टप्प्यात वैमानिकाने छुपे लक्ष्य निवडले आणि संपूर्ण अचूकतेसह क्षेपणास्त्राने त्या लक्ष्याचा वेध घेतले.

माग काढणे अवघड का ठरते ?

एनएएसएम-एसआर जहाजविरोधी क्षेपणास्त्राचा ‘सी-स्किमिंग’ पद्धतीचा प्रवास त्याचा थांगपत्ता लागू देत नाही. आधुनिक युद्धात गुप्तता आणि अचूकता सर्वतोपरि आहे. ‘सी-स्किमिंग’ हे तंत्र शत्रूला क्षेपणास्त्राचा ठावठिकाणा लागणार नाही, याची काळजी घेते. त्या अंतर्गत समुद्राच्या पृष्ठभागाच्या शक्य तितक्या जवळून मार्गक्रमण केले जाते. जेणेकरून रडारला चकवा देऊन लक्ष्यापर्यंत पोहोचताना शत्रूकडून निष्प्रभ केले जाण्याची शक्यता कमी होते. या प्रकारे क्षेपणास्त्राने अधिकतम पल्ल्याच्या लक्ष्यावर मारा केला.

स्वदेशी यंत्रणा

क्षेपणास्त्राच्या प्रवासात मार्गदर्शनासाठी स्वदेशी फायबर ऑप्टिक गायरोस्कोप आधारित आयएनएस आणि रेडिओ अल्टीमीटर, एकात्मिक एव्हिओनिक्स मोड्यूल, इलेक्ट्रो-मेकॅनिकल ॲक्युरेटर तसेच जेट व्हेन नियंत्रण, औष्णिक बॅटरीज आणि पीसीबी वॉरहेड अशा यंत्रणा वापरलेल्या आहेत. हे क्षेपणास्त्र डीआरडीओच्या इमारत संशोधन केंद्र, संरक्षण संशोधन आणि विकास, उच्च ऊर्जा सामग्री संशोधन, टर्मिनल बॅलिस्टिक्स संशोधन या देशभरातील प्रयोगशाळांच्या प्रयत्नांतून विकसित झाले. सध्या लघु उद्योग व नवउद्यमींच्या सहकार्याने त्याची निर्मिती प्रगतीपथावर आहे.

कुठे तैनात होईल ?

हे भारताचे पहिले हवेतून सोडलेले स्वदेशी जहाजविरोधी क्षेपणास्त्र. त्याची मे २०२२ मध्ये पहिल्यांदा चाचणी घेण्यात आली होती. तेव्हा त्याने समुद्रसपाटीपासून केवळ पाच मीटर उंचीवर राहून अचुकतेने लक्ष्य गाठण्याची क्षमता सिद्ध केली होती. सी – किंग हेलिकॉप्टरवर वापरल्या जाणाऱ्या सी इगल क्षेपणास्त्राची जागा या नव्या क्षेपणास्त्राला देण्याचा विचार आहे. त्याचा पल्ला ५५ किलोमीटर असल्याचे सांगितले जाते. १९८० पासून वापरात असलेल्या सी – किंग हेलिकॉप्टरचा ताफा निवृत्तीच्या वाटेवर आहे. त्यामुळे एनएएसएम-एसआर जहाजविरोधी क्षेपणास्त्र हे रोमिओ एमएच-६० आर आणि एचएएलनिर्मित ध्रुव हेलिकॉप्टरमध्ये तैनात होईल. या माध्यमातून अशा क्षेपणास्त्रांचे परकीय अवलंबित्व कमी होणार आहे.

विस्तारणारी बाजारपेठ

जगातील वाढत्या सागरी तणावामुळे अनेक देश प्रगत सी – स्किमर क्षेपणास्त्रे विकसित वा खरेदी करण्यास उत्सुक आहेत. यामुळे या क्षेपणास्त्रांची सध्याची २.८७ अब्ज डॉलर एवढ्या व्याप्तीची बाजारपेठ पुढील पाच वर्षात ३.४२ अब्ज डॉलरपर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज वर्तविला जातो. रशिया-युक्रेन युद्धात युक्रेनियन आर – ३६० नेपच्युन ‘सी-स्किमिंग क्षेपणास्त्रांनी रशियन क्रुझर मॉस्क्वाला धडक दिली आणि ती बुडाल्याचा दावा झाला होता. समुद्रावर आपला प्रभाव कायम ठेवण्यासाठी या स्वरुपातील क्षेपणास्त्रांवर अमेरिका सर्वाधिक खर्च करत आहे. त्याखालोखाल चीन, रशिया, भारत व सौदी अरेबिया खर्च करत असल्याचे ‘सिप्री’च्या अहवालात म्हटले आहे.