विख्यात चित्रपट दिग्दर्शक स्टीव्हन स्पीलबर्ग यांनी १९९३ मध्ये प्रदर्शित केलेल्या ‘ज्युरासिक पार्क’ या सुपरिचित चित्रपटामुळे अख्ख्या जगाला डायनासोर या प्राण्याबाबत माहिती मिळाली. लाखो वर्षांपूर्वी या पृथ्वीतलावर आढळणाऱ्या या महाअजस्र, अक्राळविक्राळ सरीसृपांची भुरळ अनेकांना पडली. या चित्रपटात दाखविण्यात आलेला डायनासोरचा आवाज, जंगल दुमदुमणारी गर्जना, कर्कश चित्कार खरा वाटावा इतका तो प्रेक्षकांना भावला. मात्र चित्रपट आणि वास्तव यांच्यात फरक असल्याचे आता एका नव्या संशोधनातून दिसून आले आहे. चित्रपटात दाखविल्याप्रमाणे डायनासोरचा आवाज इतका मोठा नव्हता. किंबहुना, डायनासोर अशा प्रकारचे आवाजच काढत नव्हते, असे हे संशोधन सांगते. त्याविषयी…
‘ज्युरासिक पार्क’चा प्रेक्षकांवर प्रभाव…
मानवी संस्कृतीच्या पाऊलखुणा उमटण्यापूर्वी पृथ्वीवर जीवसृष्टी कशी होती याची माहिती घेणे अनेकांनाच आवडते. त्यातूनच डायनासोर या महाकाय प्राण्याबाबत कुतूहल निर्माण झाले. ज्युरासिक पार्क हा चित्रपट रुपेरी पडद्यावर येण्यापूर्वी कादंबऱ्या, विविध पुस्तकांतून या काहीशा भीतिदायक प्राण्यांचे दर्शन घडत असे. ‘ज्युरासिक पार्क’ प्रदर्शित होण्यापूर्वीही अनेक चित्रपटांमध्ये डायनासोर दाखविण्यात आले. मात्र स्पीलबर्गच्या चित्रपटाने डायनासोरबाबत प्रेक्षकांना खऱ्या अर्थाने भुरळ घातली. या अभूतपूर्व चित्रपटामुळे विविध डायनासोरचा आणि त्यातही सर्वाधिक भीतिदायक टायरॅनोसॉरस रेक्स अर्थात टी-रेक्सचा चित्कारयुक्त आवाज प्रेक्षकांना भावला आणि डायनासोर अशाच प्रकारचे आवाज काढत असावेत, अशी धारणा झाली. जुरासिक पार्कचा सिनेइतिहासावर झालेला प्रभाव नाकारता येणार नाही. चित्रपटगृहांनी विशेषत: चित्रपटाच्या ऑडिओ गरजा सामावून घेण्यासाठी त्यांच्या साऊंड सिस्टमला डीटीएस (डिजिटल थिएटर सिस्टम) मध्ये रूपांतरित केले. या नव्या तंत्रज्ञानामुळे डायनासोरच्या आवाजाचा पूर्ण प्रभाव अनुभवता आला.
हेही वाचा >>>What is FOMO : ‘फोमो’ म्हणजे नेमकं काय? त्यापासून स्वत:ची सुटका कशी करावी?
डायनासोरच्या आवाजामागचे शास्त्र…
‘जुरासिक पार्क’च्या ध्वनी संयोजकांनी संस्मरणीय ध्वनी तयार केले, परंतु त्यांचे काम मुख्यतः अनुमानांवर आधारित होते. चित्रपटाच्या निर्मितीच्या वेळी केवळ सात टायरानोसॉरस रेक्स सांगाडे सापडले होते. त्यामुळे डायनासोरच्या आवाजाची मर्यादित माहिती त्या वेळी उपलब्ध होती. त्यामुळे कल्पनाशक्तीचा वापर करून चित्रपटात डायनासोरचे आवाज दाखविण्यात आले, ज्याचा प्रेक्षकांवर प्रभाव पडला. डायनासोर अशा प्रकारचेच आवाज काढतात अशी धारणा झाल्याने डायनासोरवर आधारित इतर चित्रपट, कार्टून फिल्ममध्ये हेच आवाज वापरण्यात आले. त्याशिवाय विविध शहरांमध्ये निर्माण झालेल्या डायनासोर उद्यानांमध्येही डायनासोरचे अशाच प्रकारचे गर्जनामय आवाज वापरण्यात आले. मात्र डायनासोरचा प्रत्यक्ष आवाज कसा असावा यावर अलीकडच्या वैज्ञानिक संशोधनातून नवा प्रकाश पडला आहे. जीवाश्मशास्त्रज्ञ आणि जीवशास्त्रज्ञ यावर अभ्यास करीत आहेत. हे अभ्यास असे सूचित करतात की, डायनासोर कदाचित त्यांच्याशी जोडल्या गेलेल्या गर्जना आणि किंचाळण्यापेक्षा बरेच वेगळे आवाज काढत असावेत. काही संशोधकांचा असा विश्वास आहे की, काही डायनासोरचा आधुनिक काळातील मगरी किंवा शहामृगाप्रमाणेच कमी-वारंवारतेचा आवाज किंवा हुंकार असावा. काही डायनासोर पक्ष्याप्रमाणेच कमी तीव्रतेचे आवाज काढत असावेत.
हेही वाचा >>>विश्लेषण : आरे कारशेडपाठोपाठ आता डोंगरी कारशेडचा वाद… १४०० झाडांची कत्तल का करावी लागणार?
डायनासोरच्या काल्पनिक आवाजामागील रहस्य…
ज्युरासिक पार्कमधील डायनासोरची भयानक गर्जना हा खरे तर एक चतुर ऑडिओ भ्रम होता. ध्वनी संयोजकांनी विविध प्राण्यांच्या आवाजाचे रेकॉर्डिंग एकत्र करून एक वेगळा आवाज तयार केला. हत्तीच्या पिल्लाचा मूळ आवाज, वाघांचे गुरगुरणे, मगरीचा आवाज असे प्राण्यांचे आवाज एकत्र केले आणि भयानक वाटावा असा अनोखा आवाज तयार करण्यात आला. या सर्जनशील मिश्रणामुळे तयार झालेला आवाज संस्मरणीय होता, परंतु शेवटी वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून चुकीचा होता. आता शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, ज्युरासिक पार्कमधील टायरॅनोसॉरस आणि इतर मोठ्या थेरोपॉड्समुळे उच्च गर्जनांऐवजी खोल, गुंजणारे आवाज निर्माण झाले असावेत. हॉलीवूडचे चित्रण आणि वैज्ञानिक वास्तव यांच्यातील तफावत आपण भूतकाळाकडे कसे पाहतो आणि त्याचा अर्थ कसा लावतो याबद्दल मनोरंजक प्रश्न उपस्थित करते. मृत्यूनंतर मेंदूच्या क्रियाकलापांबद्दलच्या आपल्या आकलनाला नवीन संशोधन कसे आव्हान देते, त्याचप्रमाणे डायनासोरच्या आवाजाबद्दलचे हे निष्कर्ष आपल्याला दीर्घकाळ चालत आलेल्या विश्वासांचा पुनर्विचार करण्यास भाग पाडतात.
प्रागैतिहासिक आवाज प्रणालीचे वास्तव
डायनासोरचे जीवशास्त्र आणि वर्तन यांविषयीची आपली समज जसजशी विकसित होत जाते, तसतसे माध्यमांतून या प्राचीन प्राण्यांचे चित्रणही विकसित होत गेले पाहिजे. भविष्यातील चित्रपट आणि माहितीपटांना अधिक वैज्ञानिकदृष्ट्या अचूक आवाज प्रतिबिंबित करण्यासाठी त्यांची ध्वनी रचना अनुकूलित करण्याची आवश्यकता आहे. या बदलामुळे प्रागैतिहासिक जगाचा अनुभव घेण्याचे नवीन आणि रोमांचक मार्ग तयार होऊ शकतात. अभ्यास करणाऱ्यांनी परिचित गर्जनांवर अवलंबून न राहता डायनासोरच्या अस्तित्वाबाबत, त्याच्या आवाजाचा अचूक अभ्यास केला पाहिजे. वैज्ञानिक अचूकतेचा आणि प्रेक्षकांच्या अपेक्षांचा समतोल साधण्याचे आव्हान चित्रपट निर्माते आणि शास्त्रज्ञांसमोर आहे. जसे नवीन तंत्रज्ञान मानसिक आरोग्य उपचारांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलत आहे, त्याचप्रमाणे ध्वनी रचनेच्या नावीन्यपूर्ण दृष्टिकोनांमुळे आपण भूतकाळ जीवनात कसा आणतो यात क्रांती होऊ शकते.
sandeep.nalawade@expressindia.com
