सागरी जीवसृष्टी अद्भुत आहे हे कोएलाकँथ या माशाच्या शोधामुळे पुन्हा एकदा सिद्ध झाले. कोएलाकँथ हा मासा ६० दशलक्ष वर्षांपूर्वी नामशेष झाल्याचे मानले जात होते. मात्र इतक्या वर्षांनंतर या प्रजातीचा मासा अस्तित्वात आढळल्याने आश्चर्य व्यक्त केले जात आहे. सागराच्या खोलवर काय लपले आहे याबद्दलचा आपला दृष्टिकोन बदलणाऱ्या एका अनपेक्षित शोधामुळे ही उत्सुकता निर्माण झाली आहे. या माशाविषयी…
कोएलाकँथ माशांची रंजक कहाणी…
काही माशांच्या प्रजाती लाखो वर्षांपूर्वी नामशेष झाल्या, असे शास्त्रज्ञांना वाटत होते. कोएलाकँथ प्रजातीचा मासा ६५ ते ७० दशलक्ष वर्षांपूर्वी गायब झाला, असे त्यांनी सिद्धही केले होते. मात्र १९३८ मध्ये दक्षिण आफ्रिकेतील एका ३२ वर्षीय संग्रहालय कर्मचाऱ्याने चालुम्ना नदीजवळ स्थानिक मच्छीमाराने आणलेल्या माशाच्या एका विचित्र नमुन्याची तपासणी केली, तेव्हा ही धारणा मोडीत निघाली. या माशाने या संग्रहालय कर्मचाऱ्याला माहीत असलेल्या प्रत्येक विद्यमान श्रेणीला आव्हान दिले. रोड्स विद्यापीठाचे प्राध्यापक जेम्स लिओनार्ड ब्रियरली स्मिथ यांच्याशी सल्लामसलत केल्यानंतर हा मासा खरोखरच जिवंत कोएलाकँथ असल्याचे पुष्टी करण्यात आली. या आश्चर्यकारक शोधाने प्राणिशास्त्रीय कथेलाच बदलले आणि जीवाश्म नोंदी अपूर्ण असू शकतात हे दाखवून दिले.
कोएलाकँथ सापडल्याची आणखी उदाहरणे…
पृथ्वीवरील काही जीव नामशेष होत असल्याचे पुराव्यांनुसार दिसून येते, मात्र कालांतराने ते पुन्हा दिसतात… या प्रकाराला जीवशास्त्रामध्ये ‘लाझारस टॅक्सॉन’ म्हणतात. कोएलाकँथ पुनरुत्थानामुळे ते लाझारस टॅक्सॉनमध्ये गेले. ब्रियरली स्मिथने कोएलाकँथ असल्याचे सिद्ध केल्यानंतर अशा प्रकारचे अनेक मासे त्यानंतर आढळून आले. त्या घटनेनंतर आणखी एक कोएलाकँथ सापडण्यास एक दशकाहून अधिक काळ लोटला. १९५२ मध्ये कोमोरो बेटांवर दोन मच्छीमारांच्या जाळ्यात वेगळ्या प्रकारचा मासा आढळला. हा कोएलाकँथ असल्याचे सागरी संशोधकांनी सिद्ध केले. १९९० च्या दशकात इंडोनेशियन द्वीपसमूहाच्या आसपास दुर्मीळ असलेला हा मासा पुन्हा आढळून आला. या उदाहरणांना पश्चिम हिंदी महासागर कोएलाकँथ (लॅटिमेरिया चालुम्ने) आणि इंडोनेशियन कोएलाकँथ (लॅटिमेरिया मेनाडोएन्सिस) अशी नावे आहेत.
कोएलाकँथची शारीरिक वैशिष्ट्ये काय?
कोएलाकँथ मासा त्याच्या लोबड पेक्टोरल पंखांमुळे वेगळा दिसतो. जमिनीवर असलेल्या पृष्ठवंशी प्राण्यांशी साधर्म्य साधतो. या माशाचे पंख एका समक्रमित पद्धतीने फिरतात, ज्यामुळे मासे पाण्याखालील भूभागात आपला मार्ग शोधू शकतात. इतर अनेक माशांप्रमाणे त्याच्या कवटीत एक असामान्य बिजागरही असते. त्याचा रंग अनेकदा तो जिथे राहतो त्या खडकाळ परिसराशी मिसळतो, ज्यामुळे खोल सागरी वातावरणात काही प्रमाणात आच्छादन मिळते. या प्रजातीचे चयापचय कमी असल्याने कमी संसाधनांवर टिकून राहण्यास मदत होते. शास्त्रज्ञांनी नोंदवले आहे की तो दिवसाच्या प्रकाशात लावा-गुहेमध्ये राहतो. असा अधिवास त्याला खुल्या पाण्यात धोक्यांपासून वाचवतो.
भूमीवरील प्राण्यांशी पुरातन संबंध…
संशोधक कोएलाकँथचे वर्गीकरण सारकोप्टेरीगी किंवा लोब-फिनड माशांच्या गटात करतात, ज्यामध्ये लंगफिश आणि उभयचर, सरपटणारे प्राणी आणि सस्तन प्राण्यांचे सर्वात जुने पूर्वज समाविष्ट आहेत. मजबूत पंखांच्या हाडांसारखे सामायिक सांगाड्याचे गुणधर्म, जमिनीवरील जीवनाशी जुळवून घेणाऱ्या जिवांशी जवळचे संबंध दर्शवितात. काही अभ्यासांवरून असे दिसून येते की कोएलाकँथचा रोस्ट्रल अवयव त्याच्या लाळेत स्थित आहे. शिकारीपासून वाचण्यासाठी ते विद्युत सिग्नल देतात. हे अनुकूलन इतर लोब-फिनड माशांमध्ये दिसणाऱ्या वैशिष्ट्यांची आठवण करून देते. आधुनिक प्रजाती आणि लाखो वर्षांपूर्वी किनाऱ्यावर आलेल्या प्रजातींमधील दुवा साधण्यात हा मासा मदत करतो.
भूगर्भीय स्थिरतेमुळे कोएलाकँथला मदत…
समुद्राखालील गुहांचे वातावरण गेल्या अनेक काळापासून फारसे बदललेले नाही. या स्थिर परिस्थितीमुळे कोएलाकँथला वेगाने बदलणाऱ्या अधिवासात इतर प्रजातींना येऊ शकणाऱ्या तीव्र बदलांचा सामना करावा लागला नाही. या माशाचे अन्नाचे स्रोत मर्यादित असू शकतात, परंतु माशांच्या मंद गतीमुळे त्यांच्या उष्मांकाच्या गरजा कमी होतात. त्याच्या वैशिष्ट्यामुळे तो इतर शिकारी माशांचे सावज होत नाही. महासागरीय शिकारी जीव क्वचितच या गडद, शांत गुहांच्या बाजूला जातात. त्यामुळे कोएलाकँथला शतकांपूर्वी प्रथम दिसलेल्या मूलभूत वैशिष्ट्यांमध्ये बदल न करता टिकून राहता आले.
अनुकूलन आणि जगण्याची प्रेरणादायी कहाणी…
अनेक सजीव प्राणी जगण्यासाठी सतत जुळवून घेतात. याउलट या माशाची कहाणी वेगळी आहे. अंतर्गत शरीरक्रियाविज्ञान उपलब्ध परिस्थितीशी जुळवून घेतल्यास प्राणी कसा टिकून राहू शकतो हे अधोरेखित करते. हे प्राणिशास्त्रज्ञांमध्ये आश्चर्यचकित करणारे असले तरी, कोएलाकँथ स्वतः त्याच्या क्षमतांना अनुकूल असलेल्या वातावरणात शांतपणे जगत राहिला. अनेक निरीक्षकांना या प्राण्याने जैवविविधता आणि त्याच्या जीवन टिकवण्याच्या आश्चर्यकारक मार्गांवर चर्चा करण्यास भाग पाडले. काही जण त्याला अवशेष म्हणतात, पण तो खरोखरच जिवंत प्राणी आहे. या माशात अजून काही ज्ञात नसलेले गुण आहेत का याचा शास्त्रज्ञ तपास करत राहतात. प्रत्येक निरीक्षण सागरी उत्क्रांतीबद्दलच्या आपल्या समजुतीत भर घालू शकते.
sandeep.nalawade@expressindia.com
