इनाम व देवस्थानाच्या मदतमाश व खिदमतमाश जमिनी कोणाच्या मालकीच्या? ‘मदतमाश’ व ‘खिदमतमाश’ म्हणजे काय?
देवस्थान व मशिदीच्या देखरेखीसाठी आवश्यक पैसा उभा राहावा म्हणून स्वातंत्र्यपूर्व काळातील राज्यकर्त्यांनी कसण्यासाठी उपलब्ध करून दिलेल्या जमिनीस मदतमाश म्हणतात. विशेषत: हैदराबाद संस्थानामध्ये अशा प्रकारच्या जमिनी निजाम सरकारने दिल्या होत्या. निजामाने कुंथलगिरीसारख्या जैन उपासकांच्या प्रदेशास अहिंसक क्षेत्र म्हणूनही घोषित केले होते. या जमिनी ज्यांना कसण्यासाठी दिल्या त्यांच्या कुटुंबाच्या चरितार्थाची सोय म्हणून देण्यात आलेली जमीन म्हणजे खिदमतमाश. खिदमत या शब्दाचा सेवा असा अर्थ. मशिदीचा कारभार करणारे मौलाना, देवळात पूजा अर्चा करणारे अर्चक किंवा पुजारी यांनाही तेव्हा सरकारने जमिनी दिल्या होत्या. अशा जमिनीची विक्री करता येत नसे. त्यांना प्रशासकीय कारभारात वर्ग- २ च्या जमिनी असे संबोधले जाते. या जमिनीतून येणाऱ्या उत्पादनातून चरितार्थ भागत नसेल तर जिल्हाधिकाऱ्यांची परवानगी घेऊन व्यवहार होतात. त्यामुळे मदतमाश आणि खिदमतमाश या जमिनीवर हक्क सरकारचा. देऊळ किंवा मशिदीच्या नावे सातबारे आहेत. पण अनेक ठिकाणी या जमिनीची अवैध पद्धतीनेही विक्री झाली. शहराजवळच्या जमिनीचे भूखंड पाडून विकले गेले. त्यावर अर्धी शहरे वसली. त्यामुळे या जमिनीच्या मालकीचे प्रश्न अधिक किचकट आणि गुंतागुंतीचे बनलेले आहेत.
