Mahant Ramgiri Maharaj on National Anthem: छत्रपती संभाजीनगर येथे मिशन अयोध्या या चित्रपटाच्या ट्रेलर लाँचिंगच्या वेळी प्रवचन देताना वादग्रस्त विधानामुळे चर्चेत आलेले सराला बेट मठाधिपती महंत रामगिरी महाराज यांनी भारताच्या राष्ट्रगीतावर भाष्य केले. रवींद्रनाथ टागोर लिखित जन-गण-मन हे आपले राष्ट्रगीत नसून वंदे मातरम हेच राष्ट्रगीत व्हावे, असे ते म्हणाले. तसेच रवींद्रनाथ टागोर यांनी हे गीत का लिहिले, त्यांना नोबेल पारितोषिक कसे मिळाले याबद्दलही त्यांनी त्यांची मते व्यक्त केली आहेत. त्याच पार्श्वभूमीवर जन गण मन या राष्ट्रगीतावर आरोप का केले जातात हे समजून घेणं महत्त्वाचं ठरतं.
२७ डिसेंबर १९११ रोजी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या कलकत्ता अधिवेशनादरम्यान पहिल्यांदा ‘जन गण मन’ गायले गेले. परंतु रवींद्रनाथ टागोर लिखित हे राष्ट्रगीत नेमकं कोणासाठी लिहिलं गेलं होत, यावरून मात्र आजही वाद होताना दिसतो. १९११ साली जॉर्ज पंचमने भारताला भेट दिली होती. रवींद्रनाथ टागोर यांनी जन गण मन या राष्ट्रगीतात भारत भाग्य विधाता हे विशेषण पंचम जॉर्जसाठी वापरले, असा आरोप केला गेला. त्याच पार्श्वभूमीवर भारताचे राष्ट्रगीत नेमकं कोणासाठी लिहिलं गेलं आणि राष्ट्रगीतासंदर्भात झालेले आरोप नेमकं काय सांगतात याचा घेतलेला आढावा.
जॉर्ज पंचम याची भारत भेट
जन गण मन हे गीत पहिल्यांचा १९११ साली भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या कोलकाता अधिवेशनादरम्यान सादर केलं गेलं. पंचम जॉर्ज याने भारताला भेट दिली होती, त्यानिमित्ताने ब्रिटिश सरकारने मोठ्या राजाच्या स्वागतासाठी समारंभ आयोजित केला होता. याच समारंभात हे गीत पहिल्यांदा गायले गेले. त्यामुळेच टीकाकारांनी जन गण मन हे गीत सम्राटाला समर्पित म्हणून लिहिले गेले असा निष्कर्ष काढला. विशेषतः भारत भाग्यविधाता हे वाक्य वादाचे कारण ठरले. या वाक्याचा अर्थ चुकीच्या पद्धतीने घेतला गेला आणि क्षणार्धात संपूर्ण गीताचाच अर्थ बदलला.
अधिक वाचा: रवींद्रनाथ टागोर जेव्हा मराठी मुलीच्या प्रेमात पडले; टागोरांच्या आयुष्यातील अल्पायुषी प्रेमकथा!
रवींद्रनाथ टागोर यांचे स्पष्टीकरण
टागोरांनी हा आरोप सातत्याने फेटाळून लावला. हे गीत मानवी गुणांचे गुणगान करत नाही तर हे गीत दैवी मार्गदर्शक शक्तीचे गुणगान करतं, असं त्यांनी स्पष्ट केलं होतं. टागोर यांनी जन गण मन हे गीत पंचम जॉर्ज यांच्या स्तुतीसाठी लिहिले गेले होते हा आरोप स्पष्टपणे फेटाळला. आपला मित्र पुलिन बिहारी सेन यांना लिहिलेल्या पत्रात टागोर म्हणतात की, “महाराजांच्या सेवेत वरिष्ठ अधिकारी असलेल्या माझ्या एका मित्राने सम्राटाच्या स्तुतीसाठी गीत लिहावे अशी विनंती केली होती. परंतु मी ज्या गीताची रचना केली आहे, त्या गीताचा अर्थ फक्त देवच भारताच्या नशिबाचा निर्माता आहे, असाच आहे. भारताच्या नशिबाचा निर्माता पंचम जॉर्ज किंवा कोणताही जॉर्ज नाही तर भारतीयांच्या हृदयात विराजमान असलेली एक दिव्य शक्ती आहे.” या विधानातून टागोर यांच्या काव्यात्मक बंडाची झलक दिसते. वसाहतवादी मागण्यांपुढे झुकण्याऐवजी त्यांनी आपल्या रचनेचा उपयोग भारताच्या आध्यात्मिक सार्वभौमत्वावर आणि भारताचे मार्गदर्शन करणाऱ्या दिव्य शक्तीवर भर देण्यासाठी केला.
‘भारत भाग्य विधाता’ या वाक्याचा अर्थ
‘भारत भाग्य विधाता’ हे वाक्य या वादाच्या केंद्रस्थानी आहे. ब्रिटिश स्तुतीच्या अर्थाशी सहमत असलेले टीकाकार असा दावा करतात की, भारताचे भाग्य ठरवणारा हा शब्द जॉर्ज पंचमसाठी वापरला गेला असावा. परंतु, टागोरांची साहित्यकृती त्यांचे सखोल आध्यात्मिक तत्त्वज्ञान दर्शवते. जन गण मन या गीतात भारत भाग्य विधाता हे एक शाश्वत आणि सर्वव्यापी दिव्य शक्तीचे प्रतीक आहे. ही शक्ती कोणत्याही मानवी शासकाच्या पलीकडे आहे. पंजाब, सिंध, गुजरात, मराठा, द्रविड, उत्कल आणि बंग या भारताच्या भौगोलिक विविधतेचा उल्लेख गीतात आहे. टागोरांच्या स्पष्टीकरणावरून हे लक्षात येते की हे गीत कुठल्याही वसाहतवादी शासकाला नव्हे तर भारताच्या सामूहिक आत्म्याला उद्देशून आहे.
वाद आणि टीका
टागोर यांनी दिलेल्या स्पष्टीकरणानंतरही काही कारणांमुळे हा आरोप कायम राहिला त्याची काही महत्त्वाची कारणे-
१. गीताच्या पहिल्या सादरीकरणाची वेळ: जन गण मनचे पहिले सार्वजनिक सादरीकरण पंचम जॉर्ज यांच्या भारत भेटीदरम्यान झाले. त्यामुळेच काहींनी गीताचा आणि राजाचा संबंध जोडला.
२. वसाहतवादी प्रभाव: वसाहतवादी काळात भारतीय नेते आणि कलाकारांकडून ब्रिटिश राजसत्तेबद्दल निष्ठा व्यक्त करण्याची अपेक्षा असायची. टीकाकारांचा असा विश्वास होता किंबहुना आहे की, जन गण मन हे ब्रिटिश अधिकाऱ्यांना प्रसन्न करण्यासाठीचे एक राजनैतिक पाऊल असावे.
३. गीतेचा संदर्भ: गीताच्या संस्कृतप्रचुर भाषेमुळे त्याच्या अर्थाचे अनेक प्रकारे आकलन होऊ शकते. टागोर यांच्या साहित्यशैलीशी परिचित नसलेल्या काही टीकाकारांनी गीतातील रूपकांचा राजकीय अर्थ लावला.
४. राजकीय स्पर्धा: त्या काळात ‘वंदे मातरम’ हे आणखी एक लोकप्रिय देशभक्तिपर गीत होते. त्याचा मोठ्या पातळीवर स्वीकार केला गेला. वंदे मातरमच्या काही समर्थकांनी जन गण मनकडे संशयाने पाहिले, त्यामुळे वाद अधिक वाढला.
टागोर यांचा तत्त्वज्ञानविषयक दृष्टिकोन
टागोर यांची उद्दिष्टे समजून घेण्यासाठी त्यांच्या तत्त्वज्ञानविषयक दृष्टिकोनाचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.
१. सार्वत्रिकतावाद: टागोर हे सार्वत्रिक मानवतावाद आणि आध्यात्मिक एकतेचे समर्थक होते. त्यांच्या साहित्यकृती राजकीय सीमांच्या पलीकडे जात, मानवतेच्या परस्पर जोडणीवर भर देत असत.
२. वसाहतवादी विरोधी तत्त्वज्ञान: टागोर हे ब्रिटिश साम्राज्यवादाचे प्रखर टीकाकार होते. जालियनवाला बाग हत्याकांडाच्या निषेधार्थ त्यांनी आपल्या नाइटहुड सन्मानाचाही त्याग केला होता. हा त्यांच्या वसाहतवादीसत्तेविरुद्ध ठाम भूमिकेचा पुरावा आहे.
३. दिव्यत्वावर केंद्रितता: टागोर यांचे साहित्य दिव्यता आणि शाश्वततेच्या उल्लेखांनी परिपूर्ण आहे. जन गण मन हे याच संकल्पनेचे प्रतिबिंब आहे.
अधिक वाचा: History of chess: बुध्दिबळाची जन्मभूमी कुठली; भारत की चीन?
आरोपाचे परिणाम
जन गण मन संबंधित वादाचे महत्त्व: जन गण मन संबंधित वाद काही विशिष्ट कारणांसाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
१. कलेचा विविधार्थ समजण्याची क्षमता: या वादातून स्पष्ट होते की कलेला, विशेषतः कवितेला, संदर्भ आणि दृष्टिकोनांनुसार विविध अर्थ प्राप्त होऊ शकतात. टागोर यांनी हे गीत आध्यात्मिक भजन म्हणून लिहिले असले तरी त्याच्या ब्रिटिश कालखंडातील सादरीकरणामुळे वेगळ्या अर्थाने त्याचा अर्थ लावला गेला.
२. राष्ट्रीय गीताची प्रतिकात्मकता: राष्ट्रीय गीत म्हणून जन गण मन भारताच्या एकता आणि सार्वभौमत्वाचे प्रतीक आहे.
३. रवींद्रनाथ टागोर यांचा वारसा: अध्यात्म आणि राष्ट्रवाद यांचे एकत्रिकरण करण्याच्या टागोर यांच्या क्षमतेने त्यांच्या साहित्यकृतीचे चुकीचे अर्थ लावले गेले असले तरी या गीताने अद्याप प्रेरणाच दिली आहे.
जन गण मन संदर्भातील वाद कालांतराने कमी झाला आहे. यामागे काही महत्त्वाची कारणे आहेत. इतिहासतज्ज्ञ आणि टागोर साहित्याच्या अभ्यासकांनी त्यांच्या उद्देशाचे सविस्तर दस्तऐवजीकरण केले आहे. विशेषतः गीताच्या आध्यात्मिक स्वरूपावर भर दिला आहे. १९५० मध्ये जन गण मन राष्ट्रीय गीत म्हणून स्वीकारले गेल्यामुळे ते स्वतंत्र भारताच्या एकतेचे प्रतीक असल्याचे अधोरेखित झाले. कालांतराने टागोर यांच्या तत्त्वज्ञान आणि साहित्यिक प्रतिभेबद्दल अधिक खोल समज निर्माण झाली त्यामुळे गीताच्या उद्देशाविषयी असलेल्या शंका बऱ्याच प्रमाणात दूर झाल्या. जन गण मन आणि वंदे मातरम यांच्यातील तुलना देखील वादाला कारणीभूत ठरली आहे. वंदे मातरम त्याच्या क्रांतिकारी पार्श्वभूमीसाठी ओळखले जाते, तर जन गण मन हे राष्ट्रीय गीत म्हणून निवडले गेले. कारण त्यामागचा दृष्टिकोन सार्वत्रिक आणि सर्वसमावेशक होता. टागोर यांची रचना भारताच्या आध्यात्मिक नियतीवर केंद्रित आहे, जी वंदे मातरमच्या भावनिक तीव्रतेला पूरक ठरते.
अधिक वाचा: Indira Gandhi : एक अधुरी प्रेम कथा… इंदिरा आणि फिरोज
जन गण मन हे पंचम जॉर्ज याच्या स्तुतीसाठी लिहिले गेल्याचा आरोप ऐतिहासिक आणि राजकीय संदर्भातील कलेच्या अर्थ लावण्यातील जटिलतेला अधोरेखित करतो. रवींद्रनाथ टागोर यांच्या स्पष्टिकरणांसह त्यांच्या साहित्यकृती यावर जोर देते. वादविवाद असूनही जन गण मन एकतेचे आणि अभिमानाचे प्रतीक म्हणून कायम आहे आणि पिढ्यान् पिढ्या भारतीयांना प्रेरित करते. टागोर यांची ही कालातीत निर्मिती ऐतिहासिक उगमांच्या पलीकडे जाते. भारताच्या बहुसांस्कृतिक आणि आध्यात्मिक आदर्शांचे ती प्रतीक आहे. राष्ट्रीय गीत म्हणून ते भारताच्या लवचिकतेचे, विविधतेचे आणि सामूहिक नियतीचे स्मरण करून देते.
References
- Tagore, R. (1911). Bharoto Bhagyo Bidhata.
- Sen, P. B. (1912). Correspondence with Rabindranath Tagore.
- Das, S. (2003). Rabindranath Tagore: The Poet and His Politics. Oxford University Press.
- Bhattacharya, S. (2011). “The Politics of National Anthems: Jana Gana Mana and Vande Mataram.” Economic and Political Weekly.
- Ministry of Culture, Government of India. (2022). National Symbols of India.
- Mukherjee, S. (2018). Rabindranath Tagore and the Making of Modern India. Harvard University Press.
