मौनी अमावस्या म्हणजे काय? महाकुंभात त्याचे महत्त्व काय?

मौनी अमावस्या म्हणजे काय?

माघ महिन्याच्या अमावस्याला येणारी मौनी अमावस्येला हिंदू धर्मात अत्यंत आध्यात्मिक आणि ज्योतिषशास्त्रीय महत्त्व आहे. ‘मौनी’ हा शब्द ‘मौन’ या शब्दापासून आला आहे, ज्याचा अर्थ मौन, आत्मनिरीक्षण आणि आध्यात्मिक शिस्तीचे प्रतीक आहे. मौनी अमावस्या ही महाशिवरात्रीपूर्वीची शेवटची अमावस्या असून ती सर्वात महत्त्वाची अमावस्या मानली जाते. मौनी असल्याने अनेक भक्त मौनी अमावस्येनंतर काही दिवस मौन पाळणे पसंत करतात. मौनी अमावस्या सूर्य आणि चंद्राच्या संयोगाचा काळ असतो.

हेही वाचा : One Nation, One Time नक्की आहे तरी काय? सरकारने याचा मसुदा का तयार केला? याचा फायदा काय?

मौनी अमावस्येला स्नानाचे महत्त्व?

वैदिक ज्योतिषशास्त्रानुसार, चंद्र मनाचा शासक देवता आहे. मौनी अमावस्येला, चंद्राच्या अनुपस्थितीत मन निर्णय घेण्यास असमर्थ असते किंवा मन भटकण्याची शक्यता असते. चंद्र देवता मनावर नियंत्रण ठेवते आणि विशिष्ट परिस्थितीत कार्य करण्यास प्रवृत्त करते. अशा प्रकारे चंद्र अनुपस्थित असल्याने मन अधिक चंचल, अस्वस्थ आणि गोंधळलेले होते. जेव्हा मन अस्थिर असते तेव्हा त्या काळात घेतलेले निर्णय अपेक्षित परिणाम देत नाहीत, त्यामुळे मौनी अमावस्या ही मनाला स्थिरता आणि जिभेला विश्रांती मिळावी म्हणून मौन पाळण्यासाठी आहे. चंद्राच्या कमकुवत स्थितीमुळे एखाद्या व्यक्तीने यावर अवांछित आणि वाईट शब्द बोलण्याची उच्च शक्यता असल्याने, मौनी अमावस्या मौन पाळण्यासाठी योग्य आहे. असे म्हटले जाते की, गंगा नदीत स्नान केल्याने किंवा इतर नद्यांसह गंगेच्या संगमात स्नान केल्यास मन आणि शरीर शुद्ध होते. हिंदू धर्मात गंगा नदीत स्नान करणे पवित्र मानले जाते.

महाकुंभात मौनी अमावस्येला काय केले जाते?

मौनी अमावस्येला दिवसभर मौन पाळले जाते, ऊर्जा वाचवण्यासाठी अनावश्यक बोलण्यापासून दूर राहण्याकरिता आणि आंतरिक शांती व आत्म-जागरूकतेवर लक्ष केंद्रित करण्याकरिता मौन पाळले जाते. या सरावाने मानसिक स्थिरता, स्पष्टता आणि आंतरिक शांतता मिळते. श्री कृष्ण चरित मानस (रासायन महाकाव्य) नुसार, मौन पाळण्याचे अनेक फायदे आहेत. तणावमुक्त जीवनासाठी मौन पाळणे आवश्यक आहे, असे ग्रंथात सांगण्यात आले आहे. “मौन पाळल्याने मन शांत होते, एकाग्रता वाढते आणि ध्यानाची गहनता वाढते. यामुळे एखादी व्यक्ती आव्हानांना अधिक सहजतेने तोंड देण्यास सक्षम होते. शांत मनामुळे कार्यक्षमतेत आणि निर्णयक्षमतेत सुधारणा होते, व्यक्तींना जीवनात अधिक यश मिळवण्यास मदत होते,” असे श्री कृष्ण चरित मानस (भागवत) कथावाचक आणि श्री धाम वृंदावन येथील अध्यात्मिक वक्ते डॉ. श्री कृष्ण किंकर जी यांनी ‘इंडियन एक्स्प्रेस’ला सांगितले.

गंगा, यमुना किंवा इतर कोणत्याही पवित्र नद्यांमध्ये स्नान करणे अत्यंत शुभ मानले जाते. असे मानले जाते की, असा विधी केल्याने एखाद्याची पापं धुऊन जातात आणि सकारात्मक ऊर्जा मिळते. मौनी अमावस्येला ‘तर्पण’ किंवा ‘पितृपूजा’ही केली जाते. मृत आत्म्यांना पाणी, काळे तीळ आणि अन्न अर्पण केल्याने आशीर्वाद मिळतात, ज्यामुळे समृद्धी आणि कौटुंबिक सुसंवाद निर्माण होतो, अशी मान्यता आहे. संध्याकाळी, तिळाच्या तेलाचा वापर करून लोक घरी दिवे लावतात. गायत्री मंत्र किंवा महामृत्युंजय मंत्राचा जप करतात; ज्यामुळे आध्यात्मिक वातावरण निर्माण होते, दैवी आशीर्वाद आणि सकारात्मकता वाढते. मौनी अमावस्येला दानधर्म करणे चांगले कर्म प्राप्त करणारे मानले जाते. या दिवशी गरजूंना अन्न, कपडे किंवा पैसे, भटक्या प्राण्यांना अन्न दान केल्याने जीवनात भाग्य आणि समृद्धी येते.

महाकुंभात मौनी अमावस्येला विशेष तरतुदी

भाविकांना सुरळीत आणि निर्विघ्न अनुभव मिळावा यासाठी, १२ किलोमीटरच्या विस्तारीत सर्व ४४ घाटांवर व्यवस्था करण्यात आली आहे. प्रत्येक घाट मोठ्या प्रमाणात गर्दी हाताळण्यासाठी सुविधांनी सुसज्ज आहे. एसडीएम, सीओ, तहसीलदार आणि आयएएस अधिकाऱ्यांसह वरिष्ठ अधिकारी संगम, ऐरावत आणि अराइलसारख्या प्रमुख घाटांवरील व्यवस्थांवर देखरेख ठेवण्यासाठी तैनात करण्यात आले आहेत. गर्दीचे व्यवस्थापन करण्यासाठी, विविध प्रदेशांसाठी घाट नियुक्त केले आहेत. पूर्व उत्तर प्रदेश, बिहार, ओडिशा, छत्तीसगड आणि ईशान्येकडील राज्यांतील भाविक ऐरावत संगम घाटावर त्यांचे विधी करू शकतात, तर गुजरात, राजस्थान, महाराष्ट्र आणि दक्षिणेकडील राज्यांतील भाविकांना अरैलमध्ये घाट वाटप करण्यात आले आहेत. दिल्ली, हरियाणा, पंजाब, उत्तराखंड आणि पश्चिम उत्तर प्रदेश येथून येणाऱ्या यात्रेकरूंसाठी संगम ते नाग वासुकीपर्यंतच्या घाटांवर व्यवस्था करण्यात आली आहे.

हेही वाचा : हलाल म्हणजे काय? ‘या’ राज्यात हलाल प्रमाणपत्रावर बंदी का घालण्यात आली?

प्रयागराज प्रशासनाने स्थानिक रहिवाशांना वाहतूक कोंडी टाळण्यासाठी चारचाकी वाहनांचा वापर टाळण्याचे आवाहन केले आहे. भाविकांची वाहतूक सुरळीत होण्यासाठी सार्वजनिक वाहतुकीला प्राधान्य देण्यात आले आहे. सुरक्षित आणि सुव्यवस्थित तीर्थयात्रा सुनिश्चित करण्यासाठी प्रमुख स्थानांवर तैनात असलेल्या अधिकाऱ्यांसह सुरक्षा ही सर्वोच्च प्राथमिकता राहिली आहे. असे असले तरी महाकुंभात चेंगराचेंगरी झाल्याने चिंता व्यक्त केली जात आहे. या घटनेनंतर शाही स्नान रद्द करण्यात आल्याची माहिती आखाडा परिषदेने दिली आहे.