आदित्यनाथ योगी मुख्यमंत्री असलेल्या उत्तर प्रदेश सरकारने बारावीच्या पाठ्यपुस्तकांतून मुघलांचा इतिहास वगळण्याचा निर्णय घेतल्याचे जाहीर केल्यानंतर पुढच्या २४ तासांतच नॅशनल कौन्सिल ऑफ एज्युकेशनल रिसर्च ॲण्ड ट्रेनिंग (एनसीईआरटी) यांनीदेखील बारावीच्या पाठ्यपुस्तकातून मुघलांचा इतिहास सांगणारे धडे वगळण्याचा निर्णय घेतल्याचे जाहीर केले. इतकेच नाही तर अकरावीच्या पुस्तकातून मौलाना आझाद यांच्याशी संबंधित इतिहासही वगळण्यात आला. यानंतर ‘एनसीईआरटीने मुघलांचा खोटा इतिहास वगळण्याचा घेतलेला निर्णय’ योग्यच असल्याचे सांगत भाजपा सरकारने या इतिहासबदलाचे स्वागत केले आहे. या ऐतिहासिक घडामोडीनंतर समाजातून विविध प्रतिक्रिया उमटू लागल्या आहेत. योगी सरकारने किंवा एनसीईआरटीने घेतलेला निर्णय उजव्या विचारसरणीला खतपाणी घालणारा असल्याचे म्हटले जात आहे. विद्यमान केंद्र सरकार त्यांना अपेक्षित असलेल्या पद्धतीने इतिहासाची पुनर्बांधणी करत असल्याचा आरोप होत आहे. किंबहुना काँग्रेस सरकारच्या काळातही एनसीईआरटीने इतिहासाच्या पाठ्यपुस्तकात बदल केले होते. किंबहुना काँग्रेस सरकार मुघलांच्या खोट्या इतिहासाचे उदात्तीकरण करत असल्याचा आरोप वारंवार भाजपाकडून करण्यात आला होता. २०१४ च्या निवडणुकीत या मुद्द्याचा भाजपाकडून वापर झाला होता. त्याखेरीज इतिहासाची उजव्या विचारसरणीच्या दृष्टिकोनातून करण्यात येणारी पुनर्बांधणी ही राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (आरएसएस) धार्जिणी असल्याचाही आरोप होत आहे. या विचारसरणीअंतर्गत केवळ भारतीय वंशाच्या इतिहासाचे उदात्तीकरण हे धोरण अवलंबण्यात आले आहे. म्हणूनच याच पार्श्वभूमीवर इतिहास शिकण्याची गरजच काय? इतिहासात वेळोवेळी करण्यात येणारे बदल हे सकस आहेत का ? या बदलांचा नक्की परिणाम काय होणार आहे? याचा वेध घेण्याचा हा प्रयत्न.
आणखी वाचा: विश्लेषण : Defamation Law आहे तरी काय? अब्रुनुकसानी नेमकी केव्हा होते?
इतिहासाची नेमकी व्याख्या काय असू शकते?
इतिहास हा मूलतः संस्कृत शब्द असून या शब्दाची फोड ‘इति + ह् + आस’ अशी करण्यात येते या शब्दाचा अर्थ हे ‘असे झाले’ किंवा ‘याप्रमाणे घडले’ असा आहे. ‘जे काही घडले आहे ते तसेच्या तसे’ सांगण्यात यावे हा अर्थ अभिप्रेत आहे. परंतु कालांतराने ‘भूतकाळातील काही प्रसिद्ध घटना किंवा राजकारणाशी संबंधित प्रसिद्ध घटना यांचा लेखाजोखा म्हणजे इतिहास’ ही संकुचित व्याख्या करण्यात येऊ लागली. परंतु इतिहासाची व्याख्या इतकीच नाही. इतिहास म्हणजे होऊन गेलेल्या कालखंडातील सर्व स्तरांतील पैलूंचा आढावा, त्यांची कारणमीमांसा आणि निष्पत्ती त्यात अपेक्षित असते. इतिहास हा एखाद्या विशिष्ट समाजापुरता मर्यादित नसतो किंवा इतिहास हा व्यक्तीसापेक्षही नसतो. गतकाळातील समाजाच्या प्रत्येक अंगाची सर्वांगीण उत्पत्ती, विकास, नाश यांचा लिखित व पुरातत्त्वीय पुराव्यांच्या आधारे संशोधनपर आढावा इतिहासाच्या अभ्यासात अपेक्षित असतो. निरपेक्ष व पारदर्शक इतिहासाची मांडणी भविष्याच्या दृष्टिकोनातून गरजेची असते. बऱ्याचदा त्रोटक पुराव्यांमुळे आधी मांडलेल्या इतिहासात नंतर बदल करण्यात येतात. त्यामुळे अनेकदा ऐतिहासिक प्रसंगाबद्दल प्रश्नचिन्हे उपस्थित केली जातात. परंतु येथे लक्षात घेण्याचा मुद्दा असा की, इतिहासलेखन हे पूर्णतः उपलब्ध पुराव्यांवर अवलंबून आहे. त्या प्रसंगाची परिणामकारकता पुराव्यांच्या विश्वासार्हतेवर अवलंबून असते.
इतिहास शिकण्याची गरज काय आहे?
जो इतिहास विसरतो, तो इतिहास घडवू शकत नाही, हे आपण ऐकून असतो. या उक्तीमागे मोठा गहन अर्थ दडलेला आहे. इतिहास हा विषय केवळ करिअरपुरता मर्यादित नाही. ज्यांना या विषयात करिअर करायचे नाही त्यांनासुद्धा आपण जेथे राहतो, वावरतो त्या स्थळाच्या, संस्कृतीच्या मूलभूत इतिहासाची कल्पना असणे आवश्यक आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे नाव आपण मोठ्या कौतुकाने घेतो. परंतु आपल्यापैकी अनेक जण केवळ महाराजांच्या काल्पनिक कथांच्या विश्वात वावरत असतात. महाराजांचा खरा पराक्रम नेमका काय होता, याचा साधा विचारही करत नाही. शिवाजी महाराज यांनी सागरी व्यापाराला प्राधान्य दिले होते. आजच्या आधुनिक जगात सागरी व्यापाराचे महत्त्व उघड झाले आहे. तोच विचार करता भारताला सुमारे ७५०० किमी.ची किनारपट्टी लाभलेली आहे. अगदी इसवी सनपूर्व तिसऱ्या शतकापासून भारताचा समुद्रमार्गे व्यापार हा इतर देशांशी होत होता. म्हणूनच तत्कालीन राजांनी या किनारपट्टीच्या संरक्षणासाठी काही आरमारी यंत्रणा वापरल्या होत्या. त्यामुळेच या देशात समृद्धी नांदत होती. याच समृद्धीच्या शोधात अनेक परकीय सत्ता भारतात आल्याचे सिद्ध झालेले आहे. परंतु गेल्या काही शतकांत आपल्याला या इतिहासाचा विसर पडला व आपण आपल्या किनारपट्टीकडे दुर्लक्ष केले. याचाच परिणाम म्हणून सिद्दी, पोर्तुगीज, मुघल यांचे आगमन समुद्रमार्गे झाले आणि त्यानंतर त्यांचीच सत्ता आपल्या देशाच्या अर्थकारणावर सुरू झाली. परंतु शिवाजी महाराज याला अपवाद ठरले, कारण त्यांनी इतिहासातून धडा घेतला.
किंबहुना पोर्तुगीज, इंग्रज यांनी आपल्यावर सागरी मार्गाने येऊन सत्ता गाजवल्याचा इतिहास आपल्याला ज्ञात असतानाही स्वतंत्र भारतातदेखील इतिहासाकडे दुर्लक्ष केले गेले. आणि म्हणूनच कसाबसारख्या दहशतवाद्यांचा मुंबईमध्ये समुद्रमार्गे शिरकाव झाला. इतिहास हा नेहमीच चांगला, वाईट अनुभव सांगत असतो. याच अनुभवातून भविष्यात येणाऱ्या प्रसंगात निर्णय घेण्याची क्षमता निर्माण होते. आपण रोजच्या आयुष्यात अनुभवातूनच शिकत असतो. तोच नियम इतिहासासाठी ही लागू पडतो. करिअरच्या दृष्टिकोनातून पाहणाऱ्यांसाठी या विषयात अनेक संधी उपलब्ध आहेत. फक्त त्या संधीची माहिती योग्य वेळी इच्छुकापर्यंत पोहचणे गरजेचे आहे.
आणखी वाचा: विश्लेषण: अँग्लोमॅनिया विरुद्ध इटालियन भाषा ? भाषा शुद्धीवरून वाद का?
इतिहासात वेळोवेळी करण्यात येणारे बदल हे सकस आहेत का ?
एनसीईआरटी वारंवार सध्या इतिहासाच्या पुस्तकातून काही भाग वगळत आहे. वगळण्यात येणारा भाग हा मुस्लीम किंवा मुघल इतिहासाशी संबंधित आहे. एनसीईआरटीच्या पुस्तकांमध्ये मुघलांच्या इतिहासाला वाजवीपेक्षा जास्त महत्त्व देण्यात आले आहे. हिंसक इतिहास हादेखील सकारात्मक म्हणून या पाठ्यपुस्तकांमध्ये प्रस्तुत करण्यात आलेला आहे, असा आरोप विद्यमान केंद्र सरकार, भाजपा यांच्याकडून होत आहे. असा इतिहास वगळणे योग्य की अयोग्य यावर भाष्य करण्यापूर्वी येथे एक प्रसंग नमूद करणे आवश्यक आहे. दिल्लीला चांदणीचौकातील लाल महालात लाइट अँड सॉऊंड शो होतो. हा शो रोज सायंकाळी सात वाजता होतो. यामध्ये प्रत्यक्ष त्या ऐतिहासिक वास्तूसमोर बसून वेगवेगळ्या रंगांच्या लाइट्सचा वापर करून लाल किल्ला व त्याच्याशी संबंधित इतिहासाचे साऊंड इफेक्टस्च्या माध्यमातून सादरीकरण केले जाते. हा शो पाहण्यासाठी अनेक परदेशी प्रवासी आवर्जून येतात. या शोमध्ये मुघलांच्या पराक्रमाचे वर्णन करताना मराठा व जाट यांचा उल्लेख ‘परकीय टोळीसदृश्य’ असा करण्यात येत होता. ते परकीय होते व त्यांनी हल्ला केला होता याचा स्पष्ट उल्लेख होत होता. अशा प्रकारच्या इतिहासाचे सादरीकरण हेदेखील चुकीचेच आहे. अशा प्रकारच्या अनेक ऐतिहासिक प्रसंगांचे विद्रूपीकरण दर्शविणारे अनेक संदर्भ आहेत. याचाच राजकीय फायदा विद्यमान सरकार घेत असल्याचा विरोधकांचा आरोप आहे. परंतु चुकलेल्या ऐतिहासिक संदर्भांना सरसकट तिलांजली देणे हेही तत्त्वत: चुकीचे आहे. जसा हिंसक इतिहास सकारात्मक करणे हे चुकीचे आहे. त्याप्रमाणे संपूर्ण इतिहास चुकीच्या पद्धतीने वगळणे हीदेखील घोडचूकच आहे. इतिहास जसा घडला तसा व योग्य पुरव्यांच्याच माध्यमातून मांडणे गरजेचे आहे. अत्याचार झाला असेल तो झालाच म्हणून इतिहासात त्याची नोंद करणे गरजेचे आहे. हिंसा झाली तर झालीच असे येणे आवश्यक असते. परकीय असले तरी त्यांनी जर काही चांगल्या गोष्टी केल्या असतील तर तेही इतिहासात असणे गरजेचे असते. तरच खरा आणि स्पष्ट इतिहास जगासमोर येण्यास मदत होईल. चीन व जपान यांच्यातील संघर्ष पारंपरिक आहेत. कधी काळी जपानी सैनिकांनी चीनमध्ये प्रचंड अत्याचाराची परिसीमा गाठली होती. या वेळी स्त्रियांवर झालेला अत्याचार हा जगातील इतिहासात भयंकर मानला गेला. परंतु चीन सरकारने हेतुपुरस्सर हा इतिहास प्राथमिक शिक्षणात सामील केला आहे, अर्थात त्याही मागे त्यांचा राजकीय हेतूच दडलेला आहे. झालेल्या अन्यायाचा विसर न पडू देणे हा तो हेतू होय. त्यामुळे भारतात सत्ताधारी व विरोधक या दोघांकडूनही होत असलेल्या इतिहासाच्या हस्तक्षेपाविषयी गांभीर्याने विचार करणे गरजेचे आहे.
आणखी वाचा: विश्लेषण : Defamation Law आहे तरी काय? अब्रुनुकसानी नेमकी केव्हा होते?
इतिहासाची नेमकी व्याख्या काय असू शकते?
इतिहास हा मूलतः संस्कृत शब्द असून या शब्दाची फोड ‘इति + ह् + आस’ अशी करण्यात येते या शब्दाचा अर्थ हे ‘असे झाले’ किंवा ‘याप्रमाणे घडले’ असा आहे. ‘जे काही घडले आहे ते तसेच्या तसे’ सांगण्यात यावे हा अर्थ अभिप्रेत आहे. परंतु कालांतराने ‘भूतकाळातील काही प्रसिद्ध घटना किंवा राजकारणाशी संबंधित प्रसिद्ध घटना यांचा लेखाजोखा म्हणजे इतिहास’ ही संकुचित व्याख्या करण्यात येऊ लागली. परंतु इतिहासाची व्याख्या इतकीच नाही. इतिहास म्हणजे होऊन गेलेल्या कालखंडातील सर्व स्तरांतील पैलूंचा आढावा, त्यांची कारणमीमांसा आणि निष्पत्ती त्यात अपेक्षित असते. इतिहास हा एखाद्या विशिष्ट समाजापुरता मर्यादित नसतो किंवा इतिहास हा व्यक्तीसापेक्षही नसतो. गतकाळातील समाजाच्या प्रत्येक अंगाची सर्वांगीण उत्पत्ती, विकास, नाश यांचा लिखित व पुरातत्त्वीय पुराव्यांच्या आधारे संशोधनपर आढावा इतिहासाच्या अभ्यासात अपेक्षित असतो. निरपेक्ष व पारदर्शक इतिहासाची मांडणी भविष्याच्या दृष्टिकोनातून गरजेची असते. बऱ्याचदा त्रोटक पुराव्यांमुळे आधी मांडलेल्या इतिहासात नंतर बदल करण्यात येतात. त्यामुळे अनेकदा ऐतिहासिक प्रसंगाबद्दल प्रश्नचिन्हे उपस्थित केली जातात. परंतु येथे लक्षात घेण्याचा मुद्दा असा की, इतिहासलेखन हे पूर्णतः उपलब्ध पुराव्यांवर अवलंबून आहे. त्या प्रसंगाची परिणामकारकता पुराव्यांच्या विश्वासार्हतेवर अवलंबून असते.
इतिहास शिकण्याची गरज काय आहे?
जो इतिहास विसरतो, तो इतिहास घडवू शकत नाही, हे आपण ऐकून असतो. या उक्तीमागे मोठा गहन अर्थ दडलेला आहे. इतिहास हा विषय केवळ करिअरपुरता मर्यादित नाही. ज्यांना या विषयात करिअर करायचे नाही त्यांनासुद्धा आपण जेथे राहतो, वावरतो त्या स्थळाच्या, संस्कृतीच्या मूलभूत इतिहासाची कल्पना असणे आवश्यक आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे नाव आपण मोठ्या कौतुकाने घेतो. परंतु आपल्यापैकी अनेक जण केवळ महाराजांच्या काल्पनिक कथांच्या विश्वात वावरत असतात. महाराजांचा खरा पराक्रम नेमका काय होता, याचा साधा विचारही करत नाही. शिवाजी महाराज यांनी सागरी व्यापाराला प्राधान्य दिले होते. आजच्या आधुनिक जगात सागरी व्यापाराचे महत्त्व उघड झाले आहे. तोच विचार करता भारताला सुमारे ७५०० किमी.ची किनारपट्टी लाभलेली आहे. अगदी इसवी सनपूर्व तिसऱ्या शतकापासून भारताचा समुद्रमार्गे व्यापार हा इतर देशांशी होत होता. म्हणूनच तत्कालीन राजांनी या किनारपट्टीच्या संरक्षणासाठी काही आरमारी यंत्रणा वापरल्या होत्या. त्यामुळेच या देशात समृद्धी नांदत होती. याच समृद्धीच्या शोधात अनेक परकीय सत्ता भारतात आल्याचे सिद्ध झालेले आहे. परंतु गेल्या काही शतकांत आपल्याला या इतिहासाचा विसर पडला व आपण आपल्या किनारपट्टीकडे दुर्लक्ष केले. याचाच परिणाम म्हणून सिद्दी, पोर्तुगीज, मुघल यांचे आगमन समुद्रमार्गे झाले आणि त्यानंतर त्यांचीच सत्ता आपल्या देशाच्या अर्थकारणावर सुरू झाली. परंतु शिवाजी महाराज याला अपवाद ठरले, कारण त्यांनी इतिहासातून धडा घेतला.
किंबहुना पोर्तुगीज, इंग्रज यांनी आपल्यावर सागरी मार्गाने येऊन सत्ता गाजवल्याचा इतिहास आपल्याला ज्ञात असतानाही स्वतंत्र भारतातदेखील इतिहासाकडे दुर्लक्ष केले गेले. आणि म्हणूनच कसाबसारख्या दहशतवाद्यांचा मुंबईमध्ये समुद्रमार्गे शिरकाव झाला. इतिहास हा नेहमीच चांगला, वाईट अनुभव सांगत असतो. याच अनुभवातून भविष्यात येणाऱ्या प्रसंगात निर्णय घेण्याची क्षमता निर्माण होते. आपण रोजच्या आयुष्यात अनुभवातूनच शिकत असतो. तोच नियम इतिहासासाठी ही लागू पडतो. करिअरच्या दृष्टिकोनातून पाहणाऱ्यांसाठी या विषयात अनेक संधी उपलब्ध आहेत. फक्त त्या संधीची माहिती योग्य वेळी इच्छुकापर्यंत पोहचणे गरजेचे आहे.
आणखी वाचा: विश्लेषण: अँग्लोमॅनिया विरुद्ध इटालियन भाषा ? भाषा शुद्धीवरून वाद का?
इतिहासात वेळोवेळी करण्यात येणारे बदल हे सकस आहेत का ?
एनसीईआरटी वारंवार सध्या इतिहासाच्या पुस्तकातून काही भाग वगळत आहे. वगळण्यात येणारा भाग हा मुस्लीम किंवा मुघल इतिहासाशी संबंधित आहे. एनसीईआरटीच्या पुस्तकांमध्ये मुघलांच्या इतिहासाला वाजवीपेक्षा जास्त महत्त्व देण्यात आले आहे. हिंसक इतिहास हादेखील सकारात्मक म्हणून या पाठ्यपुस्तकांमध्ये प्रस्तुत करण्यात आलेला आहे, असा आरोप विद्यमान केंद्र सरकार, भाजपा यांच्याकडून होत आहे. असा इतिहास वगळणे योग्य की अयोग्य यावर भाष्य करण्यापूर्वी येथे एक प्रसंग नमूद करणे आवश्यक आहे. दिल्लीला चांदणीचौकातील लाल महालात लाइट अँड सॉऊंड शो होतो. हा शो रोज सायंकाळी सात वाजता होतो. यामध्ये प्रत्यक्ष त्या ऐतिहासिक वास्तूसमोर बसून वेगवेगळ्या रंगांच्या लाइट्सचा वापर करून लाल किल्ला व त्याच्याशी संबंधित इतिहासाचे साऊंड इफेक्टस्च्या माध्यमातून सादरीकरण केले जाते. हा शो पाहण्यासाठी अनेक परदेशी प्रवासी आवर्जून येतात. या शोमध्ये मुघलांच्या पराक्रमाचे वर्णन करताना मराठा व जाट यांचा उल्लेख ‘परकीय टोळीसदृश्य’ असा करण्यात येत होता. ते परकीय होते व त्यांनी हल्ला केला होता याचा स्पष्ट उल्लेख होत होता. अशा प्रकारच्या इतिहासाचे सादरीकरण हेदेखील चुकीचेच आहे. अशा प्रकारच्या अनेक ऐतिहासिक प्रसंगांचे विद्रूपीकरण दर्शविणारे अनेक संदर्भ आहेत. याचाच राजकीय फायदा विद्यमान सरकार घेत असल्याचा विरोधकांचा आरोप आहे. परंतु चुकलेल्या ऐतिहासिक संदर्भांना सरसकट तिलांजली देणे हेही तत्त्वत: चुकीचे आहे. जसा हिंसक इतिहास सकारात्मक करणे हे चुकीचे आहे. त्याप्रमाणे संपूर्ण इतिहास चुकीच्या पद्धतीने वगळणे हीदेखील घोडचूकच आहे. इतिहास जसा घडला तसा व योग्य पुरव्यांच्याच माध्यमातून मांडणे गरजेचे आहे. अत्याचार झाला असेल तो झालाच म्हणून इतिहासात त्याची नोंद करणे गरजेचे आहे. हिंसा झाली तर झालीच असे येणे आवश्यक असते. परकीय असले तरी त्यांनी जर काही चांगल्या गोष्टी केल्या असतील तर तेही इतिहासात असणे गरजेचे असते. तरच खरा आणि स्पष्ट इतिहास जगासमोर येण्यास मदत होईल. चीन व जपान यांच्यातील संघर्ष पारंपरिक आहेत. कधी काळी जपानी सैनिकांनी चीनमध्ये प्रचंड अत्याचाराची परिसीमा गाठली होती. या वेळी स्त्रियांवर झालेला अत्याचार हा जगातील इतिहासात भयंकर मानला गेला. परंतु चीन सरकारने हेतुपुरस्सर हा इतिहास प्राथमिक शिक्षणात सामील केला आहे, अर्थात त्याही मागे त्यांचा राजकीय हेतूच दडलेला आहे. झालेल्या अन्यायाचा विसर न पडू देणे हा तो हेतू होय. त्यामुळे भारतात सत्ताधारी व विरोधक या दोघांकडूनही होत असलेल्या इतिहासाच्या हस्तक्षेपाविषयी गांभीर्याने विचार करणे गरजेचे आहे.
