सध्याच्या काळात हेडफोन्स आणि इअरफोन्सचा वापर अगदी मोबाइल फोनप्रमाणेच केला जातो. अनेकांना काम करायचे असो किंवा रिकामा वेळ घालवायचा असो, अशी मंडळी हेडफोन्स लावून गाणी ऐकत असतात किंवा फोनवर बोलत असतात. गाणी ऐकताना किंवा बोलताना आजूबाजूचा आवाज येऊ नये म्हणून नॉइज-कॅन्सलेशनचे फीचरदेखील या हेडफोन्समध्ये आले आहे. हे हेडफोन्स मोठ्या प्रमाणात लोकप्रिय होत आहेत. परंतु, तज्ज्ञांनी या हेडफोनचा वापर करणाऱ्यांना इशारा दिला आहे आणि मेंदूवर होणाऱ्या गंभीर परिणामाविषयी चिंता व्यक्त केली आहे. नॉइज-कॅन्सलिंग हेडफोन्स मेंदूसाठी घातक आहेत का? त्यामुळे कोणत्या समस्या उद्भवू शकतात? तज्ज्ञ काय सांगतात? त्याविषयी जाणून घेऊ.
मेंदूवर परिणाम झाल्यास उद्भवतात ऐकण्याच्या समस्या
काही लोकांना हेडफोन उपयुक्त वाटतात, कारण बाहेरील जगाच्या नको त्या आवाजापासून यामुळे सुटका मिळते. परंतु, तज्ज्ञांचे असे मत आहे की या हेडफोनमुळे आसपासच्या आवाजांना रोखण्याची मेंदूची नैसर्गिक क्षमतादेखील कमी होऊ शकते. ब्रिटन येथील नॅशनल हेल्थ सर्व्हिसेस (NHS) मधील ऑडिओलॉजिस्ट्सनी इशारा दिला आहे की, या नॉइज-कॅन्सलिंग हेडफोन्सच्या वाढत्या वापरामुळे मेंदूला चालना देणाऱ्या श्रवणविषयक समस्यांमध्ये वाढ झाली आहे. तज्ज्ञांच्या मते, अधिक तरुण लोक त्यांच्याकडे ऐकण्याशी संबंधित समस्या घेऊन येत आहेत. या प्रकरणांची बारकाईने तपासणी केल्यावर असे आढळून आले की, त्यांची श्रवणशक्ती चांगली असूनही समस्या न्यूरोलॉजिकल आहे, म्हणजेच मेंदूला जे ऐकू येते त्यावर प्रक्रिया करण्यात त्रास होत आहे.
या स्थितीला ऑडिटरी प्रोसेसिंग डिसऑर्डर (एपीडी) म्हणतात. जेव्हा मेंदूला शब्द किंवा ध्वनींवर प्रक्रिया करण्यात अडचण येते, तेव्हा हा विकार उद्भवतो. एपीडी असलेल्या लोकांना सार्वजनिकरित्या संवाद साधणे किंवा कामावर, तसेच शाळेत सूचना समजणे कठीण जाते. त्यांना परदेशी उच्चार किंवा झटपट बोलणाऱ्यांचे ऐकण्यातही अडचण येऊ शकते. हा विकार सामान्यत: कानाच्या संसर्गाशी, बालपणातील मेंदूला दुखापत किंवा जनुकातील दोषाशी संबंधित असला तरी अनेक व्यक्तींमध्ये या समस्या नसूनदेखील हा विकार उद्भवत आहेत.
ऐकू येण्यावर परिणाम
इम्पीरियल कॉलेज हेल्थकेअर एनएचएस ट्रस्टमधील ऑडिओलॉजी क्लिनिकल लीड रेनी आल्मेडा यांच्या मते, मेंदूने कशावर लक्ष केंद्रित करणे महत्त्वाचे आहे हे निर्धारित करण्यासाठी विविध प्रकारचे आवाज ऐकणे महत्त्वाचे आहे. ब्रिटीश ॲकॅडमी ऑफ ऑडिओलॉजीचे उपाध्यक्ष क्लेअर बेंटन यांच्या मते, मेंदू कारच्या बीप किंवा ट्रेनचा आवाज यांसारख्या सामान्य आवाजांना ब्लॉक केल्यास त्यांच्यावर प्रतिक्रिया करण्यास विसरू शकतो. “तुम्हाला जे ऐकायचे आहे तेच ऐकण्यासाठी हेडफोन घालून तुम्ही जवळजवळ सभोवताली खोटे वातावरण तयार करता. आवाज ऐकू येत नसल्याने तुमचा मेंदू आजूबाजूला घडणाऱ्या घटनांवर प्रतिक्रिया देत नाही,” असे त्यांनी ‘बीबीसी’ला सांगितले. “तुमच्या मेंदूतील ती अधिक क्लिष्ट, उच्चस्तरीय ऐकण्याची कौशल्ये तुमच्या किशोरवयीन वयातच विकसित होतात. त्यामुळे, जर तुम्ही फक्त नॉइज-कॅन्सलिंग हेडफोन्सचा वापर करत असाल तर तुमच्या बोलण्याच्या आणि आवाजावर प्रक्रिया करण्याच्या क्षमतेवर परिणाम होतो,” असे त्या पुढे म्हणाल्या.
नॉइज-कॅन्सलिंग हेडफोन्सचे मार्केट २०३१ पर्यंत ४५.४ अब्ज डॉलर्सपर्यंत वाढण्याची अपेक्षा आहे. ऑस्ट्रेलियातील मॅक्वेरी युनिव्हर्सिटी हिअरिंगचे शैक्षणिक संचालक डेव्हिड मॅकअल्पाइन यांनी ‘गिझमोडो’ला सांगितले, “जर तुम्ही तुमच्या कानावर हेडफोन्स घालणे बंद केले तर तुमचा मेंदू त्याचा अंतर्गत फायदा वाढवेल. हेडफोन्समुळे तुमचे न्यूरल मार्ग पूर्णपणे बदलतात.” तसेच याचा लोकांच्या संगीत ऐकण्याच्या आणि व्हिडीओ पाहण्याच्या पद्धतीवरही परिणाम होतो. ‘YouGov’च्या एका सर्वेक्षणानुसार, १८ ते २४ वयोगटातील पाच तरुण प्रौढांपैकी तीनहून अधिक त्यांचे आवडते शो सबटायटलसह पाहतात.
इतर प्रतिकूल परिणाम
नॉइज-कॅन्सलिंग हेडफोन्समुळे उद्भवणाऱ्या इतर प्राथमिक चिंतेंपैकी एक म्हणजे प्रवास करताना रहदारी किंवा घोषणांसारख्या महत्त्वाच्या सभोवतालच्या आवाजांपासून अनभिज्ञ होण्याची क्षमता. सिंगापूर तंत्रज्ञान कंपनी जिओनोडचे इनोव्हेशन प्रमुख जोश गॉर्डन यांनी फॉक्स न्यूज डिजिटलला सांगितले की, नॉइज-कॅन्सलिंग इअरबड्स शांतता आणू शकतात, परंतु ते तुमचे जीवन वाचवू शकणार नाही, कारण अशा महत्त्वपूर्ण सूचना तुम्ही ऐकू शकणार नाहीत.” ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’नुसार, दीर्घकाळ हेडफोन घालणे आणि जास्त आवाज ऐकल्याने कानाच्या अंतर्गत दाब वाढू शकतो आणि अस्वस्थता, काहीही ऐकण्याची इच्छा न होणे, डोकेदुखी, दिशाभूल आणि चक्कर येणे यांसारख्या समस्या उद्भवतात. अस्वच्छतादेखील कानाच्या संसर्गाचा धोका वाढवू शकते, कारण त्यामुळे कानाच्या अंतर्गत भागात ओलावा कायम राहतो.
उपचार काय?
ग्रेट ऑरमंड स्ट्रीट हॉस्पिटलमधील ऑडिओलॉजीचे प्रमुख डॉ. अमजद महमूद यांनी ‘बीबीसी’शी संवाद साधला. ते म्हणतात की, आवाजाच्या वातावरणात मेंदू आणि कानांना शब्दांवर प्रक्रिया करण्यासाठी हेडफोन्स न घालणे हा एक सामान्य उपचार आहे. डेसिबल्स (dB) हे आवाजाची तीव्रता मोजण्यासाठी वापरण्यात येणारे लॉगरिदमिक स्केल आहे. वर्ल्ड हेल्थ ऑर्गनायझेशन (डब्ल्यूएचओ) सूचित करते की, आठ तासांच्या कामाच्या दिवसात ऐकण्याचे सुरक्षित वातावरण ८० डेसिबल्स आहे. सेंटर्स फॉर डिसीज कंट्रोल अँड प्रिव्हेन्शन (CDC) नुसार, मोटरसायकलचे इंजिन सुमारे ९५ डेसिबल्स जोरात चालते, परंतु भुयारी रेल्वे आणि घोषणा करणाऱ्या भोंग्यांचा ध्वनी अंदाजे १०० डेसिबल्सपेक्षा जास्त असतो. ध्वनी प्रदूषण इतर अनेक आरोग्य समस्यांशी जोडले गेले आहे, जसे की उच्च रक्तदाब, तणाव, झोपेचा त्रास आणि उत्पादकता कमी होणे.
ऑडिओलॉजिस्ट नॉइज-कॅन्सलिंग हेडफोन्सचा वापर संतुलित करण्याचे सुचवतात, कारण कानांना आवाज फिल्टर करण्याची क्षमता राखण्यासाठी सतत नैसर्गिक आवाज ऐकत राहणे महत्त्वाचे आहे. ‘फॉक्स न्यूज’नुसार, न्यूयॉर्क राज्यातील क्लिनिकल ऑडिओलॉजिस्ट आणि हियरिंग एड डिस्पेंसर डॉ. रूथ रेझमन यांनी दिवसातून दोन ते तीन तासांपर्यंत वापर मर्यादित ठेवण्याची शिफारस केली आहे.
