पूनम पांडे, दु:खाचे भांडवल आणि लक्ष वेधण्याचा प्रकार; ‘सॅड फिशिंग’बाबतचे नवे संशोधन काय सांगते?

हेही वाचा : EVM ‘बर्न्ट मेमरी व्हेरिफिकेशन’ काय असतं? सर्वोच्च न्यायालयाने का दिला आदेश?

आणखी वाचा

पुणे : एटीएममधून रोकड चोरणाऱ्या चोरट्याला पकडले; सुरक्षारक्षक, वाहतूक पोलिसांची तत्परता

लोकप्रिय मराठी अभिनेत्री दुसऱ्यांदा अडकली लग्नबंधनात; साधेपणाने पार…

पोलीस ठाण्यात साप आणि पोलिसांची तारांबळ

‘रणजित कांबळे हे रेती माफिया, गुंडागर्दी करणारे’, आरोपासह तक्रार

‘टीईटी’वर आता एआय ठेवणार नजर… गैरप्रकार रोखण्यासाठीच्या उपाययोजना काय?

दहशतवादाचा सामना करण्याची रणनीती; राष्ट्रीय तपास संस्थेच्या परिषदेत अमित शहा यांचे प्रतिपादन

लोकमानस: संशय आणि असुरक्षिततेचा परिणाम

भारती विद्यापीठ वैद्यकीय महाविद्यालयाला बाॅम्बने उडवून देण्याच्या धमकीचा ई-मेल

सॅड फिशिंग ही संज्ञा कुठून आली?

जानेवारी २०१९ मध्ये प्रकाशित झालेल्या एका लेखामध्ये पत्रकार रेबेका रीड यांनी सर्वांत पहिल्यांदा ही संज्ञा वापरली होती. त्यांनी केलेल्या व्याख्येनुसार, “जेव्हा एखादी व्यक्ती इंटरनेटवर उपलब्ध असलेल्या लोकांचे लक्ष आपल्याकडे वेधून घेण्यासाठी आपल्या भावनिक समस्यांचा वापर करते, तेव्हा त्याला सॅड फिशिंग असे म्हणतात.” थोडक्यात, आपल्याकडे लक्ष वेधून घेण्यासाठी वा सहानुभूती मिळविण्यासाठी ऑनलाइन माध्यमांवर दुःख व्यक्त करणे.

सॅड फिशिंगची सुरुवात कधी झाली?

अमेरिकेतील माध्यम जगतातील सुप्रसिद्ध व्यक्ती क्रिस जेनर यांनी इन्स्टाग्रामवर एक पोस्ट शेअर केली होती. त्यामध्ये त्यांची मुलगी केंडल जेनर एका पांढऱ्या टी-शर्टमध्ये बसलेली दिसत होती. ती कळकळीने आपले म्हणणे मांडताना दिसत होती. या लहानशा व्हिडीओमध्ये ती सांगताना दिसते की, आता जे सामान्य वाटते, ते तिच्यासाठी लहानपणी तितके सोपे नव्हते. वयाच्या १४ व्या वर्षी ती फार लोकांपर्यंत पोहोचू शकत नव्हती; मात्र आता वयाच्या बाविशीमध्ये ती अनेकांना मदत करू शकते. तिच्या या वक्तव्यांमागचा अर्थ काय असावा, असे अंदाज समाजमाध्यमांवर लावले जाऊ लागले. दुर्दैवाने जेनर अशा प्रकारच्या व्हिडीओतून सॅड फिशिंग करीत होती. ती एका अमेरिकेन स्कीनकेअर ब्रॅण्डच्या जाहिरातीसाठी असे व्हिडीओ करीत होती.

थोडक्यात, तिला असे सांगायचे होते की, लहानपणी वाढत्या वयात चेहऱ्यावर येणाऱ्या मुरमांचा त्रास अनेकांना होतो. हा त्रास दूर करण्यासाठी आता मी तुम्हाला मदत करू शकते. या माध्यमातून ती एका स्किनकेअर प्रॉडक्टची जाहिरात करीत होती. या जाहिरातीसाठी ती आपल्या दु:खाचे भांडवल करून लोकांचे लक्ष वेधून घेताना दिसून आली. हल्ली अशा प्रकारे दु:खाचे भांडवल करून लोकांचे लक्ष वेधण्याचा प्रकार फारच सामान्य होताना दिसतो आहे. भारतात हाच प्रकार अगदी अलीकडे फेब्रुवारी महिन्यात पूनम पांडे या मॉडेलने केला. तिने आपल्याच मृत्यूचे नाटक रचून लोकांचे लक्ष वेधून घेतले. या माध्यमातून आपल्याला सर्व्हायकल कॅन्सरबाबत जनजागृती करायची असल्याचा खुलासाही तिने नंतर केला. सर्व्हायकल कॅन्सरबाबत जागृती करणे ही बाब चांगली असली तरीही त्यासाठी अशा पद्धतीचा वापर करण्यावरून बरीच टीका झाली. कारण- हा सॅड फिशिंग या प्रकाराचा अतिरेक होता. “सेलिब्रेटी त्यांच्या स्वत:च्या फायद्यासाठी जाणूनबुजून थोडी माहिती रोखून ठेवतात.” असेही पत्रकार रेबेका रीड यांनी आपल्या लेखामध्ये म्हटले आहे.

सॅड फिशिंगची चर्चा आता कशासाठी?

हल्ली सॅड फिशिंग करणे ही एक परवलीची बाब होऊन बसल्याचे दिसत आहे. त्यामुळे अशा ट्रेंडमागची कारणे आणि त्याचे परिणाम काय होऊ शकतात, याचा अभ्यासही अनेक संशोधकांकडून केला जात आहे. मार्च महिन्यामध्ये या संदर्भात महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांवर एक अभ्यास करण्यात आला. या अभ्यासातून असे निष्पन्न झाले की, ज्यांच्यामध्ये समस्या नाकारण्याची वृत्ती असते, ते अशा प्रकारे लक्ष वेधून घेताना अधिक दिसतात. तसेच ज्यांना हिस्ट्रिओनिक पर्सनॅलिटी डिस-ऑर्डर, तसेच नशेत असताना समाजमाध्यमांचा वापर करण्याची सवय असते, ते अशा सॅड फिशिंगमध्ये गुंतण्याची अधिक शक्यता असते. लोक सॅड फिशिंग कधी आणि का करतात, हे नीटपणे समजून घेणे गरजेचे आहे. कारण- तरच त्यामध्ये हस्तक्षेप कधी करायचा, याबाबत माहिती मिळू शकते. या अभ्यासात ज्यांना सॅड फिशिंगची सवय असते, ते या सवयीवर कशा प्रकारे मात करू शकतात, याचीही माहिती देण्यात आली आहे.

हेही वाचा : ‘एनडीए’ किंवा ‘इंडिया’… दोन आघाड्याच ठरतात लाभदायी… ‘तिसऱ्यां’साठी राजकारण कठीण!

लोक सॅड फिशिंग का करतात?

सहानुभूतीसाठी लोक सॅड फिशिंग करतात, हे एक प्रमुख कारण आहेच. त्याशिवाय २०२३ मध्ये बीएमसी सायकोलॉजीमध्ये झालेल्या एका अभ्यासाने असे दाखवून दिले आहे की, चिंता, नैराश्य आणि लक्ष वेधून घेण्याची प्रवृत्तीदेखील सॅड फिशिंगला कारणीभूत असते. याउलट, या अभ्यासात असेही आढळून आले आहे की, ज्यांना लोकांकडून अधिक चांगल्या प्रकारे मदत मिळते, ते अशा प्रकारच्या सॅड फिशिंगमध्ये कमी गुंततात. वयाच्या १२ व्या वर्षी‌ मुलींपेक्षा मुलांमध्ये सॅड फिशिंग करण्याची प्रवृत्ती जास्त नोंदवली गेली आहे. मात्र, ते जसजसे मोठे होतात तसतसे त्यांच्यातील सॅड फिशिंगचे हे प्रमाण कमी कमी होत गेल्याचे दिसून आले आहे. पत्रकार रेबेका रीड यांना लक्ष वेधून घेण्याच्या कृतीमध्ये काही वाईट आहे, असे वाटत नाही. लोकांनी आपल्याकडे लक्ष द्यावे, असे वाटण्यात काहीही गैर नाही, असे त्या म्हणतात. आपल्यापैकी बरेच जण बरेचदा सॅड फिशिंग करतात आणि त्यात काहीही गैर नाही, असेही त्यांनी आपल्या लेखात म्हटले आहे.

ही मदतीसाठीची याचना असू शकते का?

होय. ही मदतीसाठीचीही याचना असू शकते. आधी उल्लेख केल्याप्रमाणे आपण सगळेच जण कधी ना कधी सॅड फिशिंग करीत असतो आणि ही गोष्ट अगदी सामान्य आहे. मात्र, जेव्हा याचा अतिरेक होतो, तेव्हा ही बाब अडचणीची ठरते. खरोखर आपल्याकडे कुणीतरी लक्ष द्यायला हवे, या जाणिवेतून सॅड फिशिंग करणे वेगळे आणि समाजमाध्यमांवर निव्वळ लाइक्स आणि कमेंट्स मिळविण्यासाठी सॅड फिशिंग करणे वेगळे. “हे असे माझ्यासोबतच का घडते? मला आता याचा कंटाळा आला आहे.” अशी एखादी पोस्ट समाजमाध्यमांवर शेअर करणे सॅड फिशिंग असू शकते. मात्र, एखाद्या मानसिक समस्या असलेल्या व्यक्तीचे असे म्हणणे तिला खरोखरच आधार हवा असल्याचे लक्षण असू शकते. अशा वेळी ती व्यक्ती सॅड फिशिंग करते आहे, असे म्हणण्याऐवजी तिला मदतीसाठी हात पुढे करणेच योग्य ठरते. ज्या व्यक्ती खासकरून सेलिब्रिटी आपला फायदा करून घेण्यासाठी वा एखाद्या जाहिरातीसाठी अशा प्रकारे दु:खाचे भांडवल करून लक्ष वेधून घेतात आणि आपला फायदा साधतात, त्यांच्यासाठी ही संज्ञा योग्य आहे. मात्र, खरोखरच दु:ख व्यक्त करणारे आणि सॅड फिशिंग करणारे यांच्यामधील सीमारेषा अगदी धूसर आहे. ती ओळखता येणे गरजेचे आहे.