सलखन जीवाश्म उद्यान लिहिणार जीवसृष्टीचा नवा इतिहास; या उद्यानाचे महत्त्व काय?

अधिक वाचा: इस्रोने गगनयानमधील ह्युमनॉइडच्या मेंदूसाठी कवटीची रचना कशी केली?; काय आहेत तिची वैशिष्ट्ये?

आणखी वाचा

Sandy Irvine remains found:एव्हरेस्ट १९२४ सालीच सर झाला होता का? अर्विनचे सापडलेले अवशेष नेमकं काय सांगतात?

महायुतीला सत्ता मिळाली, लाडक्या बहिणींना २१०० रुपये कधीपासून…

लक्ष्य दिव्यांनी उजळले दगडूशेठ गणपती मंदिर! लाडक्या बाप्पाच्या दर्शनासाठी पुणेकरांची गर्दी, पाहा सुंदर Video

पृथ्वीवरील बहुतेक जीवसृष्टी नष्ट होण्याच्या मार्गावर? काय सांगतो ‘सहाव्या महाविलोपना’चा सिद्धान्त?

मुंबईत निवडणुकीपर्यंत प्रदूषणाचा त्रास; मनुष्यबळाअभावी पालिकेची यंत्रणा हतबल

डोंबिवली पलावा वसाहतीमधील अलिशान सदनिकेतून विदेशी वन्यजीव जप्त, ठाणे वन विभागाची कारवाई

सोनेरी कोल्ह्याच्या संवर्धन, संरक्षणासाठी ठोस उपाययोजनांचा अभाव

सोनभद्र जीवाश्म उद्यानात सापडलेली जीवाश्मं हे एकपेशीय वनस्पती आणि स्ट्रोमेटोलाइट प्रकारातील आहेत. कैमूर वन्यजीव अभयारण्याला लागून असलेल्या कैमूर रेंजमध्ये सुमारे २५ हेक्टर क्षेत्रात हे उद्यान पसरले आहे, हे उद्यान राज्य वन विभागाच्या अखत्यारीत येते. या उद्यानात आढळणारी जीवाश्मं इतर जीवाश्मांपेक्षा वेगळी आहेत आणि भूगर्भशास्त्रज्ञांसाठी महत्त्वपूर्ण आहेत. पृथ्वीवरील जीवसृष्टीच्या उत्पत्तीबद्दल महत्त्वपूर्ण माहितीचा उलगडा त्यांच्या अभ्यासातून होऊ शकतो. बनारस हिंदू विद्यापीठातील (BHU) भूगर्भशास्त्र विभागातील प्रा. वैभव श्रीवास्तव यांनी सलखन जीवाश्म उद्यानाला ५० पेक्षा जास्त वेळा भेट दिली, ते ‘हिंदुस्थान टाइम्स’शी संवाद साधताना म्हणाले, “आमच्यासारख्या भूगर्भशास्त्रज्ञांसाठी ही जीवाश्मं खूप महत्त्वाची आहेत कारण त्यांच्यावरील सखोल संशोधनामुळे पृथ्वीवरील जीवनाची उत्पत्ती कधी झाली यासाठीच नेमका काळ निश्चित करण्यात मदत होऊ शकते.”

संशोधनात काय आढळून आले?

प्रा. श्रीवास्तव यांनी स्पष्ट केले की पूर्वी असे मानले जात होते की ५७० दशलक्ष वर्षांपूर्वी जीवन अस्तित्वात नव्हते. तथापि, नंतरच्या संशोधनात निळ्या- हिरव्या शैवालच्या रूपात समुद्रात जीवसृष्टी अस्तित्त्वात होती, हे लक्षात आले. सलखन जीवाश्म पार्क आणि यलोस्टोन नॅशनल पार्क ही जगातील दुर्मीळ ठिकाणे आहेत ज्यांनी पूर्वी अस्तित्वात असलेल्या जीवसृष्टीचे पुरावे दिले आहेत, त्यामुळे वैज्ञानिक अभ्यासासाठी ही ठिकाणे महत्त्वपूर्ण आहेत. स्ट्रोमेटोलाइट्स म्हणून ओळखले जाणारे जीवाश्म ६०० दशलक्ष ते १.५ अब्ज वर्षे जुने असल्याचा अंदाज आहे, या प्रदेशात विंध्य समुद्र अस्तित्वात होता तेव्हापासून ते अस्तित्त्वात आहे. कालांतराने, या समुद्राचे रूपांतर आताच्या विंध्याचल पर्वतात झाले. प्रा. श्रीवास्तव यांनी या जीवाश्मांच्या शैक्षणिक महत्त्व आणि भौगोलिक पर्यटनाच्या महत्त्वासाठी त्यांच्या जतन करण्याच्या भर दिला. ऑक्टोबर २०२२ मध्ये, त्यांनी भारत, अमेरिका, बांगलादेश आणि नेपाळमधील भूवैज्ञानिकांच्या टीमसह या उद्यानाला भेट दिली होती.

प्रथम शोध कधी लागला?

१९३० च्या दशकापासून भूवैज्ञानिकांना सध्याच्या पार्क परिसरात सापडलेल्या जीवाश्मांची माहिती आहे. या क्षेत्रात संशोधन करणाऱ्यांमध्ये ऑडेन (१९३३), माथूर (१९५८ आणि १९६५) आणि प्रोफेसर एस. कुमार (१९८०-८१) यांचा समावेश आहे. ८ ऑगस्ट २००२ रोजी जिल्हा दंडाधिकारी भगवान शंकर यांच्या हस्ते जीवाश्म उद्यान म्हणून त्याचे औपचारिक उद्घाटन करण्यात आले. उद्यानाला भेट देणाऱ्यांची संख्या सातत्याने वाढत आहे. पूर्वी उद्यानात दररोज १० ते १५ लोक येत असत, नंतर ही संख्या ५० पर्यंत वाढली आणि सध्या दररोज सुमारे ५० ते १०० पर्यटक उद्यानाला भेट देतात.

अधिक वाचा: आंबा भारताचा, श्रेय घेतंय पाकिस्तान आणि उत्पादनात अग्रेसर चीन; भारतीय आंबा व्हाया पाकिस्तान चीनमध्ये पोहोचलाच कसा?

सलखन जीवाश्म उद्यान

भारतीय भूगर्भीय सर्वेक्षणानुसार (GSI), सलखन जीवाश्म उद्यानामध्ये खडकांवर एकाग्र वलयांच्या रूपात उत्तम प्रकारे विकसित झालेले स्ट्रोमॅटोलाइट्स आढळतात. हे उद्यान विंध्य खोऱ्यात स्थित आहे, जे एक महत्त्वाचे आंतरखंडीय खोरे आहे. येथे प्रोटेरोझोइक कालखंडातील गाळाचे खडक आढळतात, ज्यांचे वय अंदाजे १७०० ते ९०० दशलक्ष वर्षांदरम्यानचे आहे. या प्राचीन खडकांमध्ये स्ट्रोमॅटोलाइट्स व्यतिरिक्त अन्य कोणत्याही प्रकारचे जीवाश्म किंवा जीवाच्या शरीराचे अवशेष आढळत नाहीत. GSI ने स्पष्ट केले आहे की, स्ट्रोमॅटोलाइट्स ही सायनोबॅक्टेरियाद्वारे तयार केलेली जैविक रचना आहे, ज्यांना निळे शैवाल देखील म्हणतात, जी समुद्राच्या तळावर वाढतात आणि पातळ थरांमध्ये संरक्षित असतात.