मार्जारकुळातील देखणा प्राणी अशी हिम बिबट्याची ओळख आहे. दरम्यानच्या काळात शिकार आणि इतर कारणांमुळे हा प्राणी नामशेषत्वाच्या जवळ पोहोचला होता. मात्र, त्याच्या संरक्षण आणि संवर्धनासाठी होणाऱ्या प्रयत्नांना बऱ्यापैकी यश येत आहे. भारतात नुकतेच डेहरादून येथील भारतीय वन्यजीव संस्थेने वैज्ञानिक पद्धतीने त्याची गणना केली. तेव्हा समोर आलेली आकडेवारी सुखावणारी होती. तरीही या प्राण्यांना असणारा धोका टळलेला नाही आणि म्हणूनच त्याच्या संरक्षण व संवर्धनाचे प्रयत्न आणखी मजबूत करण्याची गरज व्यक्त होत आहे.
हिम बिबट्या धोक्यात आहेत का?
तज्ज्ञांच्या मते जगभरात केवळ चार ते साडेसहा हजार हिम बिबटे शिल्लक आहेत. निसर्ग संवर्धनासाठी काम करणाऱ्या ‘इंटरनॅशनल युनियन फॉर कन्झर्वेशन ऑफ नेचर’ने (आययूसीएन) त्यांना असुरक्षित गटात वर्गीकृत केले आहे. मध्य आशियातील खडबडीत पर्वतांमध्ये राहणारा हिम बिबट्या अनिश्चित स्थितीत सापडतो. त्यांचा अधिवास उंचावर असल्याने हवामान बदल आणि पायाभूत विकासाच्या प्रभावांना ते बळी पडतात. याशिवाय शिकारदेखील होत आहे. त्यामुळे हिम बिबट्यांची संख्या कमी होत आहे.
हिम बिबट्यांच्या संवर्धनाची स्थिती काय?
पशुधनाचे रक्षण करणाऱ्या पशुपालकांकडून हिम बिबट्यांची शिकार करणे, त्यांचा अधिवास नष्ट करणे आणि बदला म्हणून मारणे यासह विविध धोक्यांना तोंड द्यावे लागते. या कारणामुळे आययूसीएनने त्यांना असुरक्षित म्हणून वर्गीकृत केले आहे. हे धोके कायम राहिल्यास ही प्रजाती नष्ट होण्याचा धोका आहे. त्यामुळे त्यांच्या अधिवासाचे संरक्षण व संवर्धन करण्यासाठी प्रयत्न सुरू आहेत. हिम बिबट्यांवर लक्ष केंद्रित करणारे अनेक संवर्धन प्रजनन कार्यक्रम आणि उपक्रम आहेत. संवर्धन, संशोधन आणि शैक्षणिक हेतूंसाठी बंदिस्त हिम बिबट्यांची संख्या वाढवणे हे या कार्यक्रमाचे उद्दिष्ट आहे.
हेही वाचा : विश्लेषण : तूरडाळीचे संकट किती गंभीर?
हिम बिबटे जंगलात किती काळ राहतात?
हिम बिबटे १२ ते १८ वर्षे जंगलात कुठेही राहतात. त्यांच्यात अपमृत्युचे प्रमाण अधिक आहे. पहिल्या काही वर्षांमध्ये ते जगले तर कमीतकमी दहा ते बारा वर्षांपर्यंत जगू शकतील. जंगलातील त्यांच्या आयुर्मानाचे अचूक मोजमाप नाही. शिकारीची उपलब्धता, अधिवास नष्ट होणे, मानवी संघर्ष यासह अनेक भिन्न घटक, जंगलातील हिम बिबट्याच्या आयुष्यावर परिणाम करतात. मुबलक शिकार आणि चांगल्या अधिवासासह तुलनेने अबाधित भागात राहणारे हिम बिबटे अधिक मर्यादित संसाधने असलेल्या भागात राहणाऱ्यांपेक्षा जास्त काळ जगण्याची शक्यता असते.
हिम बिबटे किती काळ बंदिस्त अधिवासात राहतात?
बंदिस्त असणारे हिम बिबटे २५ वर्षांपर्यंत जगू शकतात. बंदिस्त अधिवासातील सर्वात दीर्घ काळ जगलेला हिम बिबट्या २६ वर्षांचा होता. याठिकाणी त्याची घेतली जाणारी वैद्यकीय काळजी त्याला दीर्घकाळ जगण्यास मदत करू शकते. तसेच मुबलक अन्न आणि सुरक्षित वातावरणाचीही त्याला अधिक जगवण्यात महत्त्वाची भूमिका आहे.
हेही वाचा : विश्लेषण : मुंबई महापालिकेचा अर्थसंकल्प महत्त्वाचा का असतो? कोणत्या घोषणा अपेक्षित?
हिम बिबट्यांचे वास्तव्य कुठे?
मध्य आणि दक्षिण आशियातील अफगाणिस्तान, किर्गिझ प्रजासत्ताक, कझाकिस्तान, उझबेकिस्तान, रशिया, भारत, चीन, भूतान, ताजिकिस्तान, नेपाळ, पाकिस्तान आणि मंगोलिया अशा बारा देशांमध्ये हिम बिबट्या आढळतो. हिमालयात ते साधारणपणे १२ ते १६ हजार फूट उंचीवर आढळतात तर मंगोलियाच्या गवताळ प्रदेशांमध्ये तीन ते चार हजार फुटांवर आढळतात. एका हिमबिबट्याला पन्नास ते एक हजार चौरस किलोमीटरपर्यंतचा परिसर आवश्यक असतो. हिमबिबट्या उंच कड्यांवर, उंचीवरच्या छोट्या दऱ्या आणि कुरणांमध्ये वावरतात.
हिम बिबट्यांना शिकारीचा धोका का?
बिबट्यापेक्षा लहान, पण गुबगुबीत, पांढऱ्या कातडीवर काळे पोकळ ठिपके असलेला हिमबिबट्या मार्जारकुळातला सर्वात सुंदर प्राणी. मात्र, हे सुंदर दिसणे आणि त्याची सुंदर कातडीच त्याच्या मुळावर आली. गेली अनेक दशके त्यासाठी त्याची अव्याहतपणे शिकार सुरू आहे. मंगोलिया आणि चीनच्या छोट्या गावांमध्ये हिमबिबट्यांची कातडी पूर्वी सहज विकत मिळायची. आता आंतरराष्ट्रीय स्तरावर त्याला वाचवण्यासाठी शर्थीचे प्रयत्न सुरू आहेत. त्यामुळे हे प्रमाण थोडे कमी होताना दिसत आहे. मात्र अजूनही ते पूर्णपणे थांबलेले नाही.
हेही वाचा : आणखी एक बिगर भाजप मुख्यमंत्री चौकशीच्या फेऱ्यात! हेमंत सोरेन यांच्या राजीनाम्यामुळे भाजपला काय फायदा?
हिम बिबट्याची सर्वाधिक शिकार कुठे?
ट्रेड रेकॉर्डस अनालिसिस ऑफ फ्लोरा अँड फौना इन कॉमर्स’(ट्रॅफिक) या संस्थेने हिम बिबट्याच्या शिकारीसंदर्भात काही वर्षांपूर्वी एक अहवाल तयार केला. यात त्याची ९० टक्के शिकार भारत, पाकिस्तान, चीन, मंगोलिया, ताजिकीस्तान या पर्वतीय देशांमध्ये होते, असे निरीक्षण या अहवालात नोंदवले. नेपाळमध्ये हिम बिबट्यांचे अस्तित्व कमी असले तरी शिकारीचे प्रमाण तेथे जास्त आहे. इतर देशांमध्ये या प्राण्यांची शिकार करुन ते रशिया व चीनच्या बाजारात पाठवले जातात. हिम बिबट्याच्या अंगावरील फरची बेकायदा विक्री करणारी बाजारपेठ अशी अफगणिस्तानची ओळख आहे.
हेही वाचा : फ्लाइट टर्ब्युलन्सदरम्यान नेमके काय घडते? स्वतःला याप्रसंगी कसे सुरक्षित ठेवता येईल?
भारतात हिम बिबट्यांची संख्या किती?
भारतात आढळणाऱ्या ‘हिम बिबट्या’चा पहिला वैज्ञानिक अहवाल जाहीर झाला असून भारतात सद्य:स्थितीत या प्रजातीचे ७१८ प्राणी असल्याचे स्पष्ट झाले आहे. विशेष म्हणजे देशातील निम्म्यापेक्षा जास्त, ४७७ हिम बिबटे एकट्या लडाख या केंद्रशासित प्रदेशात आढळून आले आहेत. त्याखालोखाल उत्तराखंडमध्ये १२४, हिमाचल प्रदेशात ५१, अरुणाचल प्रदेशात ३६, सिक्कीममध्ये २१ व जम्मू काश्मीरमध्ये ९ हिम बिबटे आढळून आले आहेत.
rakhi.chavhan@expressindia.com