US FDA gives approval to India’s favourite beverage Tea: यूएस फूड अँड ड्रग अॅडमिनिस्ट्रेशनने (FDA) ‘कॅमेलिया साइनेंसिस’ (Camellia sinensis) पासून तयार करण्यात येणाऱ्या चहाला त्यांच्या अद्ययावत पोषकतत्त्व नियमांतर्गत आरोग्यदायी पेय म्हणून मान्यता दिली आहे. अँटीऑक्सिडंट गुणधर्मांमुळे तसेच रोगप्रतिकारक क्षमतेतील वाढीमुळे चहाच्या आरोग्यदायी फायद्यांना मान्यता मिळाली आहे. परंतु हर्बल चहा, कॅमोमाइल, पुदीना, मसाला चहा इत्यादींना या मान्यतेतून वगळण्यात आले आहे. असे असले तरी NETA आणि भारतीय चहा संघटनांनी (ITA) या निर्णयाचे स्वागत केले आहे. त्याच पार्श्वभूमीवर NETA चे (North Eastern Tea Association) सल्लागार बिद्यानंद बोरकाकोटी यांनी भारत सरकारला चहा हे पेय जीवनशैलीचा एक भाग म्हणून प्रोत्साहन देण्याचे आवाहन केले आहे. या आधुनिक भारतीय चहाच्या प्रवासाची खरी सुरुवात १८३९ साली झाली. तर कोलकात्यात २७ डिसेंबर १८६१ साली झालेल्या लिलावाने भारतीय चहाने जागतिक बाजारपेठेत मान्यता मिळवली. त्याच निमित्ताने या प्रवासाचा थोडक्यात घेतलेला हा आढावा.
अधिक वाचा: ‘चहा’त्या भारताचा, चहा चीनचा !
चहाचे चहाते जगभर आहेत. या चहाच्या इतिहासाची एक नाळ प्रामुख्याने भारताच्या इतिहासाशी जोडलेली आहे. १८३९ साली भारतीय उपखंडाला आधुनिक चहाचा परिचय झाल्याने जागतिक चहा उद्योग आणि भारताच्या कृषी क्षेत्राचे स्वरूप कायमचे बदलले. भारताच्या इतिहासात चहाचे प्राचीन संदर्भ सापडत असले तरी आधुनिक बाजारपेठांमधील चहा आणि त्याची जागतिक व्यापारातील भूमिका याचा धांडोळा घेत असताना ब्रिटिश कालखंडातच डोकावून पाहावे लागते. १८६१ साली भारताने कोलकात्यामध्ये (त्यावेळचे कलकत्ता) चहाचा पहिला लिलाव आयोजित केला होता. या लिलाव प्रक्रियेमुळे औपचारिक व्यापारी जाळे निर्माण झाले आणि भारताचा एक प्रमुख चहा उत्पादक देश म्हणून दर्जा दृढ झाला. या लेखात भारतीय चहाचा विकास, त्याचे सांस्कृतिक आणि आर्थिक महत्त्व, तसेच जागतिक चहा व्यापारावर त्याचा प्रभाव यांचा आढावा घेतलेला आहे.
१८३९ आणि भारतीय चहाचा परिचय
आधुनिक भारतीय चहाची कथा ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या चिनी चहाच्या पर्यायांच्या शोधापासून सुरू होते. भारतीय चहा व्यापारावर ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचे नियंत्रण होते. आसाममध्ये वन्य चहाची झाडे सापडल्याने या भागात चहाच्या लागवडीस सुरुवात झाली. १८३९ साली आसाममध्ये पहिल्या चहाच्या कंपनीची स्थापना करण्यात आली होती. या कंपनीच्या स्थापनेने जागतिक स्तरावर भारतीय चहाचा औपचारिक प्रवेश चिन्हांकित केला. या कंपनीने आसामच्या अनुकूल हवामान आणि सुपीक जमिनीचा लाभ घेत व्यावसायिक स्तरावर चहा उत्पादन सुरू केले. प्रारंभिक लागवडीच्या प्रयोगांच्या यशामुळे दार्जिलिंग आणि निलगिरीसारख्या इतर भागांमध्ये चहाच्या मळ्यांचा विस्तार करण्यास प्रोत्साहन मिळाले. या भागातील चहाच्या विशिष्ट चवीमुळे जागतिक बाजारपेठेत मागणी मोठ्या प्रमाणात वाढली (दास, २००६).
१८६१ साली झालेला पहिल्या चहाचा लिलाव ठरला टर्निंग पॉइंट
चहाच्या व्यावसायिकरणासाठी कार्यक्षम विपणन आणि वितरण प्रणाली आवश्यक होती. १८६१ साली कोलकात्यात झालेल्या पहिल्या चहाच्या लिलावाने चहाच्या व्यापाराला औपचारिक स्वरूप दिले. या लिलावाने खरेदीदार आणि विक्रेते यांना एकत्र आणून न्याय्य बाजारभाव निश्चित केले. हा कार्यक्रम भारताच्या चहा उद्योगाच्या इतिहासातील एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला. कारण यामुळे भारतीय चहा जागतिक बाजारपेठांपर्यंत अखंडपणे पोहोचू लागला. त्यानंतर स्थापन झालेली कोलकाता चहा लिलाव संस्था चहा व्यापाराचे मुख्य केंद्र ठरली आणि भारतीय चहाला ब्रिटिश अर्थव्यवस्थेत समाविष्ट करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली (बेहरा आणि सरकार, २०१७).
भारतभर चहाच्या लागवडीचा विस्तार: आसाममधील यशानंतर चहाच्या लागवडीसाठी इतर भाग विकसित करण्यात आले.
१. आसाम: आसामचा चहा त्याच्या कडक आणि मॉल्टी चवीसाठी ओळखला जातो. मॉल्टी चव म्हणजे गोडसर. थोडीशी धान्यासारखी किंवा धान्याच्या अर्कासारखी चव असते, जी खासकरून आसामच्या चहामध्ये आढळते. ही चव चहाच्या पानांमधील नैसर्गिक रसायनांमुळे तयार होते आणि ती चहाला एक विशेष गोडसर आणि कडक चव देते. इंग्रजांच्या बाबतीत इंग्लिश ब्रेकफास्टसोबत हा चहा लोकप्रिय ठरला.
२. दार्जिलिंग: हा चहा आगळ्या मस्कटेल चवीसाठी प्रसिद्ध आहे. दार्जिलिंग चहाची ओळख चहामधली शॅम्पेन म्हणून आहे आणि या चहाला जागतिक स्तरावर मोठी मागणी आहे. (मस्कटेल चव म्हणजे द्राक्षांपासून तयार केलेल्या मस्कट वाइनसारखी सौम्य, गोडसर, फळांसारखी चव. ही चव विशेषतः उच्च प्रतीच्या दुसऱ्या फ्लश दार्जिलिंग चहामध्ये आढळते. मस्कटेल चहाचा सुगंध थोडासा मधासारखा असतो. मस्कटेल चहा जगभरातील चहाप्रेमींसाठी अत्यंत प्रसिद्ध आहे.)
३. निलगिरी: दक्षिण भारतातील या भागातील चहा हा त्याचा ताजेपणा आणि सुगंधी गुणधर्मांसाठी ओळखला जातो. यामुळे भारताच्या चहाच्या वैविध्याला एक वेगळा आयाम मिळाला आहे.
या चहांना जागतिक मान्यता मिळाली आहे. त्यामुळेच भारत प्रीमियम- गुणवत्तेच्या चहासाठी समानार्थी शब्द ठरला आहे (चॅटर्जी, २०१८).
वसाहतवादी कालखंडाचा प्रभाव आणि श्रमप्रथा
वसाहतवादी कालखंडात भारतातील चहा उत्पादन शोषणात्मक श्रम व्यवस्थेवर आधारित होते. ब्रिटिशांनी स्थानिक समुदायांना विस्थापित करून मोठ्या प्रमाणावर चहाचे मळे सुरु केले आणि कामगारांना कठोर परिस्थितीत काम करण्यास भाग पाडले. स्थलांतरित मजुरांचा यासाठी वापर करण्यात आला. यासाठी मजूर गरीब भागांतून या मळ्यांवर काम करण्यासाठी आणले गेले. स्वातंत्र्यानंतर श्रमिकांची परिस्थिती सुधारण्यासाठी विविध सुधारणा लागू केल्या गेल्या. आज चहा उद्योग भारतामध्ये मोठ्या प्रमाणावर रोजगार (नोकऱ्या) उपलब्ध करून देणाऱ्या क्षेत्रांपैकी एक आहे. हे क्षेत्र विशेषतः ग्रामीण भागातील लाखो लोकांना रोजगार पुरवतो (मुखर्जी, २०१९).
चहाची लिलाव प्रणाली आणि व्यापारी जाळ्यांचा विकास
१८६१ साली सुरू झालेली चहाची लिलाव प्रणाली भारताच्या चहा व्यापारासाठी महत्त्वपूर्ण ठरली. कोलकाता हे या प्रणालीचे केंद्र होते. या लिलाव प्रक्रियेमुळे न्याय्य दर निश्चित करणे आणि कार्यक्षम वितरण सुनिश्चित झाले. उद्योग वाढत असताना, गुवाहाटी आणि कोचीसारख्या शहरांमध्ये अतिरिक्त लिलाव केंद्रे स्थापन करण्यात आली. ज्यात देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय मागणी पूर्ण करता आली. १९ व्या आणि २० व्या शतकातील तंत्रज्ञानातील प्रगती, रेल्वे आणि जलवाहतूक जाळे यांनी भारतीय चहा दूरस्थ बाजारपेठांपर्यंत पोहोचला. या प्रगतीमुळे भारत उच्च-गुणवत्तेचा चहा पुरवणारा विश्वासार्ह देश म्हणून जागतिक स्तरावर ओळखला गेला (दत्ता, २०१४).
स्वातंत्र्यानंतरची वाढ आणि आधुनिकीकरण
१९४७ साली भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर चहा उद्योगासमोर नवीन आव्हाने आणि संधी उभ्या ठाकल्या. सरकारने लहान-श्रेणीतील उत्पादकांना पाठिंबा देण्यासाठी आणि शाश्वत पद्धतींना प्रोत्साहन देण्यासाठी सुधारणा लागू केल्या. १९५३ साली स्थापन झालेल्या भारतीय चहा मंडळाने (इंडियन टी बोर्ड) आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांमध्ये भारतीय चहाचा प्रसार करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. आज भारत जगातील सर्वात मोठ्या चहा उत्पादक देशांपैकी एक आहे. जिथे ७० टक्क्यांपेक्षा जास्त चहा देशांतर्गत पातळीवर वापरला जातो. ही आत्मनिर्भरता आणि जागतिक निर्यातीचे मिश्रण भारताच्या अर्थव्यवस्थेसाठी चहा उद्योगाचे धोरणात्मक महत्त्व अधोरेखित करते (टी बोर्ड ऑफ इंडिया, २०२२).
भारतीय चहाचा सांस्कृतिक आणि आर्थिक प्रभाव
चहा हा भारतीय संस्कृतीचा अविभाज्य भाग आहे. रस्त्याच्याकडेला असलेल्या चहाच्या टपरीपासून ते आलिशान चहा (टी हाऊसेस) गृहांपर्यंत चहा हा दैनंदिन जीवनातील महत्त्वाचा घटक आहे. मसाला चहा आणि बटर चहा यांसारखे प्रादेशिक प्रकार भारताच्या वैविध्यपूर्ण खाद्यसंस्कृतीचे प्रतीक आहेत. आर्थिक दृष्टिकोनातून चहा उद्योग भारताच्या GDP मध्ये मोठा वाटा उचलतो आणि लाखो लोकांना थेट व अप्रत्यक्ष रोजगार उपलब्ध करून देतो. अनेक चहा मळे आरोग्यसेवा, शिक्षण आणि पायाभूत सुविधा यामध्ये गुंतवणूक करून स्थानिक समुदायांचे समर्थन करतात. त्यामुळे ग्रामीण विकासामध्ये त्यांची भूमिका अधिक दृढ होते (सिंह, २०२०).
जागतिक मान्यता आणि आव्हाने
भारतीय चहा विशेषतः दार्जिलिंग आणि आसाम या चहांनी गुणवत्तेसाठी आंतरराष्ट्रीय पातळीवर प्रशंसा मिळवली आहे. दार्जिलिंग चहा हे GI टॅग मिळवणारे पहिले भारतीय उत्पादन होते. परंतु, चहा उद्योगाला हवामान बदल, मजुरांची कमतरता आणि जागतिक मागणीत होणाऱ्या चढ-उतार यांसारखी आव्हाने भेडसावत आहेत. वाढत्या तापमान आणि अनियमित पर्जन्यामुळे चहाचे उत्पादन आणि गुणवत्ता धोक्यात येत आहे. या समस्यांवर उपाय म्हणून उद्योगाने सेंद्रिय शेती, पाणी संवर्धन उपाययोजना यांसारख्या शाश्वत शेती पद्धती स्वीकारल्या आहेत (बॅनर्जी आणि दत्ता, २०२१).
भारतीय चहाचे भविष्य
भारतीय चहाचे भविष्य नवकल्पना आणि अनुकूलतेत आहे. आरोग्याबद्दल जागरूक असलेल्या ग्राहकांमुळे ग्रीन आणि हर्बल चहाची मागणी वाढत आहे. डिजिटल मार्केटिंग आणि ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्म भारतीय चहाचा प्रसार नवीन बाजारपेठांमध्ये करत आहेत. सरकारी उपक्रम आणि खाजगी क्षेत्रातील गुंतवणूक उद्योगाचे आधुनिकीकरण करण्यावर लक्ष केंद्रित करत आहे. तसेच त्याच्या समृद्ध वारशाचे संरक्षणही केले जात आहे. आंतरराष्ट्रीय चहा महोत्सव आणि प्रचार मोहिमांसारख्या कार्यक्रमांद्वारे जागतिक स्तरावर भारतीय चहाचा वारसा आणि विविधता अधोरेखित केली जात आहे (टी बोर्ड ऑफ इंडिया, २०२२).
अधिक वाचा: Elephanta Caves: घारापुरी (एलिफंटा) लेणींना एवढे महत्त्व का? हजारो पर्यटक त्यांना रोज भेट का देतात?
१८३९ साली भारतीय चहाचा परिचय झाल्यापासून १८६१ साली पहिला चहाचा लिलाव हा कृषी क्षेत्राच्या परिवर्तनात्मक शक्तीचे उत्तम उदाहरण आहे. या परिवर्तनाने देशाच्या अर्थव्यवस्थेवर आणि संस्कृतीवर ठसा उमटवला. भारतीय चहा आज गुणवत्ता, विविधता आणि परंपरेचे जागतिक प्रतीक ठरला आहे. आधुनिक आव्हानांवर मात करत भारतीय चहा उद्योगाची लवचिकता आणि बदलण्याची क्षमता यामुळे जागतिक पातळीवर त्याचे महत्त्व कायम राखले गेले आहे. आसामच्या ताकदवान मॉल्टी चवीपासून ते दार्जिलिंगच्या मस्कटेल सुगंधापर्यंत भारतीय चहा देशाच्या समृद्ध कृषी परंपरेचे आणि पुढील पिढ्यांसाठी असलेल्या दूरदृष्टीचे प्रतीक आहे.
संदर्भ/References
- Banerjee, R., & Dutta, S. (2021). Climate Change and Its Impact on Indian Tea Industry. Journal of Agricultural Economics, 65(2), 120-135.
- Bera, A., & Sarkar, P. (2017). Evolution of the Tea Industry in India. Economic and Political Weekly, 52(10), 25-30.
- Chatterjee, P. (2018). Indian Tea: A Global Perspective. Tea Journal of India, 30(3), 45-50.
- Das, S. (2006). History of Tea in India: A Colonial Legacy. Asian Historical Studies, 14(1), 100-112.
- Dutta, A. (2014). Infrastructure Development and Its Role in Tea Trade. South Asian Economic Review, 22(4), 87-93.
- Mukherjee, S. (2019). Labor Reforms in the Tea Industry: A Post-Colonial Perspective. Journal of Labor Studies, 45(6).
- Singh, R. (2020). Cultural Significance of Tea in India. Cultural Heritage Journal, 18(2), 112-118.
- Tea Board of India. (2022). Annual Report 2021-22.
