विश्लेषण: अमेरिकेच्या अर्थव्यवस्थेवर मंदीचे सावट; मंदी केव्हा अपेक्षित?

वर्षाच्या पहिल्या तीन महिन्यांत अर्थव्यवस्थेचा विस्तार मुख्यतः ग्राहकांच्या खर्चाद्वारे चालविला गेला, तरीही खरेदीदार तिमाहीच्या शेवटी अधिक सावध झाले. व्यवसायांनी त्यांचा उपकरणावरील खर्चही कमी केल्याने हा ट्रेण्ड चालू आहे. अर्थव्यवस्थेसमोरील अडथळ्यांची यादी वाढतच चालली आहे. फेडरल रिझर्व्हने मागील वर्षात नऊ वेळा त्याचा बेंचमार्क व्याजदर १७ वर्षांतील सर्वोच्च पातळीवर वाढवला आहे, ज्यामुळे ग्राहक आणि व्यवसायांसाठी कर्ज घेण्याची किंमत आणि जोखीम वाढली. चलनवाढीचा दर हळूहळू पण स्थिर प्रतिसादात कमी झाला असला तरीही किमतीतील वाढ अजूनही कायम आहे. गेल्या महिन्यात दोन मोठ्या बँकांच्या कुचकामी धोरणामुळे त्या डबघाईला आल्या आणि एक नवीन धोका निर्माण झाला.

या महिन्यात ‘फेड’च्या व्यवसाय परिस्थितीवरील अहवालात असे आढळून आले आहे की, बँका भांडवल टिकवून ठेवण्यासाठी पत घट्ट करीत आहेत, ज्यामुळे कंपन्यांना कर्ज घेणे आणि विस्तार करणे कठीण होते. ‘फेड’ अर्थशास्त्रज्ञांनी या वर्षाच्या उत्तरार्धात ‘सौम्य मंदी’ची भविष्यवाणी केली आहे. तरीही मंदी आली तर ती तुलनेने सौम्य असेल, अशी अपेक्षा ठेवण्याची कारणे आहेत. महामारीच्या काळात मोठ्या प्रमाणात टाळेबंदीनंतर कर्मचाऱ्यांना कामावर घेण्यास कंपन्या अद्यापही संघर्ष करीत असताना अर्थव्यवस्था घसरत असल्याने त्यांचे बहुतेक कर्मचारी कायम ठेवण्याचा निर्णय त्या कंपन्या घेऊ शकतात.

आर्थिक घसरणीचे सहा महिने ही मंदीची दीर्घकाळ चाललेली अनौपचारिक व्याख्या आहे. तरीही महामारीनंतरच्या अर्थव्यवस्थेमध्ये काहीही सोपे नाही, ज्यामध्ये गेल्या वर्षाच्या पहिल्या सहामाहीत वाढ नकारात्मक होती, परंतु अत्यंत कमी बेरोजगारी आणि रोजगाराच्या निरोगी पातळीसह नोकरी बाजार मजबूत राहिला. मार्च २०२० मध्ये जेव्हा कोविड १९ चा प्रादुर्भाव सुरू झाला आणि २२ दशलक्ष अमेरिकन लोकांना अचानक कामावरून काढून टाकण्यात आले. तेव्हापासून ‘फेड’चे धोरणकर्ते आणि अनेक खासगी अर्थशास्त्रज्ञांना गोंधळात टाकले आहे.

अनेक अर्थतज्ज्ञ मंदीचा अंदाज का बांधतात?

‘फेड’ची आक्रमक दरवाढ ही उच्च चलनवाढ ग्राहकांना आणि व्यवसायांना वेठीस धरेल, ज्यामुळे त्यांचा खर्च आणि गुंतवणूक लक्षणीयरीत्या कमी होईल, असा अर्थतज्ज्ञांचा अंदाज आहे. व्यवसायांना देखील नोकर्‍या कमी कराव्या लागतील, ज्यामुळे खर्च आणखी कमी होईल. ग्राहकांनी आतापर्यंत जास्त दर आणि वाढत्या किमतींना तोंड देत लवचिकता दाखवली. तरीही त्यांच्या संयमाला तडा जाण्याची चिन्हे आहेत. किरकोळ विक्री सलग दोन महिने घसरली आहे. ‘फेड’च्या अहवालानुसार, किरकोळ विक्रेते वाढत्या प्रमाणात ग्राहकांना उच्च किमतींचा विरोध करताना दिसत आहेत. क्रेडिट कार्डचे कर्जदेखील वाढत आहे, अमेरिकन लोकांना त्यांच्या खर्चाची पातळी राखण्यासाठी अधिक कर्ज घ्यावे लागत आहे.

मंदी सुरू झाल्याची चिन्हे काय असतील?

रोजगार कमी होणे आणि बेरोजगारी वाढणे हे मंदी सुरू होण्याचे सर्वात स्पष्ट संकेत आहेत. ‘फेड’ माजी कर्मचारी सदस्य क्लॉडिया सहम सांगतात की, दुसऱ्या विश्वयुद्धानंतर अनेक महिन्यांत अर्धा टक्के बेरोजगारीच्या दरात झालेली वाढ नेहमीच मंदीच्या प्रारंभाचे संकेत देते. कंपन्यांनी मार्चमध्ये ठोस २ लाख ३६ हजार नोकऱ्या जोडल्या आणि बेरोजगारीचा दर ३.६ टक्क्यांवरून अर्ध्या शतकाच्या नीचांकी जवळपास ३.५ टक्क्यांवर घसरला.

निरीक्षण पाहण्यासाठी इतर कोणते सिग्नल?

“inverted yield curve” म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या मंदीच्या सिग्नलसाठी अर्थतज्ज्ञ वेगवेगळ्या रोख्यांवरील व्याज किंवा उत्पन्नातील बदलांचे निरीक्षण करतात. जेव्हा १० वर्षांच्या ट्रेझरीवरील उत्पन्न तीन महिन्यांच्या टी बिलाप्रमाणे अल्पमुदतीच्या ट्रेझरीवरील उत्पन्नापेक्षा कमी होते, तेव्हा असे घडते. साधारणपणे दीर्घकालीन रोखे गुंतवणूकदारांना त्यांचे पैसे दीर्घ कालावधीसाठी जोडून ठेवण्याच्या बदल्यात अधिक चांगले उत्पन्न देतात. inverted yield curve म्हणजे साधारणपणे गुंतवणूकदारांना मंदीचा अंदाज आहे, जो ‘फेड’ला दर कमी करण्यास भाग पाडेल. तरीही उत्पन्न वक्र झाल्यास मंदी येण्यास १८ ते २४ महिने लागू शकतात. गेल्या जुलैपासून दोन वर्षांच्या ट्रेझरी नोटवरील उत्पन्नाने १० वर्षांच्या उत्पन्नापेक्षा जास्त वाढ केली आहे आणि तीन महिन्यांचे उत्पन्नही वाढले आहे. त्यामुळे मंदी लवकर येईल, असे म्हणणे धाडसाचे ठरेल.

मंदी कधी सुरू झाली हे कोण ठरवते?

मंदी अधिकृतपणे ‘नॅशनल ब्यूरो ऑफ इकॉनॉमिक रिसर्च’द्वारे घोषित केली जाते. अर्थशास्त्रज्ञांच्या व्यवसाय चक्र डेटिंग समितीच्या एका गटाने मंदीची व्याख्या ‘काही महिन्यांपेक्षा जास्त काळ टिकणारी, आर्थिक हालचालींमध्ये लक्षणीय घट’ अशी केली आहे. हे उत्पन्न, रोजगार, महागाई समायोजित खर्च, किरकोळ विक्री आणि फॅक्टरी आउटपुट यांसह इतर अनेक डेटा पॉइंट्सचे मूल्यांकन करते आणि मंदीची व्याख्या अधोरेखित केली जाते. तरीही कधी कधी एक वर्षापर्यंत NBER सामान्यत: मंदी जाहीर करीत नाही.

हेही वाचाः मॉर्गन स्टॅनली ३००० कर्मचाऱ्यांना कामावरून कमी करण्याच्या तयारीत, कंपनीच्या तोट्याचे कारण काय?

उच्च चलनवाढीमुळेच सामान्यत: मंदी येते का?

२००६ मध्ये महागाई ४.७ टक्‍क्‍यांवर पोहोचली, त्या वेळी १५ वर्षांतील सर्वोच्च पातळीवर महागाई पोहोचल्याने मंदीचे संकट दाटले होते. २००८-२००९ या आर्थिक वर्षात निर्माण झालेल्या आर्थिक अस्थिरतेमुळे मंदीसारखी परिस्थिती ओढवली होती. पण जेव्हा महागाई गेल्या वर्षीच्या तुलनेत जास्त होते, ती जूनमध्ये ९.१ टक्क्यांच्या वर जाऊन ४० वर्षांच्या शिखरावर पोहोचते तेव्हा मंदी वाढण्याची शक्यता असते. मंदी येण्याची दोन कारणे आहेत; प्रथम, जेव्हा महागाई जास्त असेल तेव्हा ‘फेड’ कर्ज घेण्याच्या खर्चात झपाट्याने वाढ करील. उच्च दरानंतर अर्थव्यवस्थेला खाली खेचतात, कारण ग्राहक घरे, कार आणि इतर मोठ्या खरेदीसाठी कमी सक्षम होतात. उच्च चलनवाढदेखील स्वतःच अर्थव्यवस्थेला कमकुवत करते. व्यवसायाच्या आर्थिक दृष्टिकोनाबद्दल अनिश्चितता वाढते. त्यांच्यापैकी बरेच जण त्यांच्या विस्ताराच्या योजना मागे घेतात आणि नोकरभरती थांबवतात. यामुळे उच्च बेरोजगारी निर्माण होऊ शकते, कारण काही लोक नोकरी सोडणे निवडतात आणि त्यांची बदली होत नाही.

हेही वाचाः अदाणींच्या ‘या’ कंपनीचा नफा चौपट वाढला; एका झटक्यात झाली मोठी कमाई