इंटरपोलकडून जारी होणाऱ्या ब्लू कॉर्नर, रेड कॅार्नर नोटिस म्हणजे काय? किती महत्त्व आहे अशा नोटिसांना?

टोरेस घोटाळा काय?

मूळ रशियन-युक्रेनिअन कंपनी असल्याचे भासवत प्लॅटिनम हर्न प्रा. लि. या कंपनीने ‘टोरेस’ या ज्वेलरी ब्रॅंडच्या नावाने शिवाजी पार्क (दादर), ग्रॅंट रोड, बोरिवली, मीरा रोड, वाशी, कल्याण आदी ठिकाणी आलिशान शोरुम्स उघडली. अद्ययावत संकेतस्थळाच्या माध्यमातून ॲानलाइन ज्वेलरी खरेदीत वेगवेगळ्या प्रकारच्या ॲाफर्स आणि त्याही कमी किमतीत देऊन या ज्वेलरी हाऊसने गुंतवणूकदारांना भरमसाट व्याजाची भुरळ पाडली. कंपनीने चार योजना जारी करीत सोन्यामध्ये गुंतवणूक केल्यास आठवड्याला दोन टक्के, चांदीत गुंतवणूक केल्यास तीन तर मोझानाईट खड्यात गुंतवणूक केल्यास चार टक्के व्याज देऊ केले. फक्त मोझानाईट खड्यात गुंतवणूक केली तर पाच ते सहा टक्के व्याज देण्याची तयारी दाखविली. रोख रकमेत गुंतवणूक केल्यास अधिक परतावा (११ ते १४टक्के) वा विद्यमान गुंतवणूकदारांनी आणखी गुंतवणूक आणल्यास सरसकट २० टक्के व्याजाचे आमिष दाखविण्यात आले. गुंतवणूकदार भुलले आणि ३१ डिसेंबर २०२४ च्या मध्यरात्री कंपनीने गाशा गुंडाळून पोबारा केला.

इंटरपोल काय आहे?

दि इंटरनॅशनल क्रिमिनल पोलीस ॲार्गनायझेशन म्हणजेच ‘इंटरपोल’ या नावाने ही यंत्रणा ओळखली जाते. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर विविध देशांमधील पोलीस आणि गुन्हेगारांच्या माहितीची अंतर्गत सहकार्य या तत्त्वावर यंत्रणेचे काम चालते. दहशतवादी कारवाया, आर्थिक घोटाळे, अमली पदार्थ तसेच संघटित गुन्हेगारी कारवाया, पर्यावरणविषयक गुन्हे, मानवी तस्करी, घुसखोरी आदी पातळीवर विविध देशांतील पोलीस आणि अंतर्गत तपास यंत्रणांशी समन्वय साधणाऱ्या यंत्रणेचे काम इंटरपोल करते. फ्रान्समधील लिआँ येथे इंटरपोलचे मुख्यालय आहे. जगभरातील १९६ देश इंटरपोलचे सदस्य आहेत आणि जगभरात इंटरपोलची १९६ विभागीय कार्यालये आहेत. प्रत्येक देशात राष्ट्रीय मध्यवर्ती विभाग असतो. इंटरपोललची जनरल अॅसेम्बली सर्व प्रमुख निर्णय घेते.

नोटीसांचे प्रकार?

इंटरपोलमार्फत रेड, यलो, ब्लू, ब्लॅक, ग्रीन, ॲारेंज आणि पर्पल अशा सात प्रकारच्या रंगीत नोटिस जारी केल्या जातात. प्रत्येक नोटिशीचे वेगळे महत्त्व आहे. 

रेड नोटिस : दाखल गुन्ह्यातील आरोपीचा शोध व अटक किंवा शिक्षा झालेल्या आरोपीचा शोध व अटक करण्यासाठी या नोटिशीचा वापर केला जातो. 

यलो नोटिस : हरवलेली व्यक्ती (प्रामुख्याने अल्पवयीन) किंवा स्वत:ची ओळख विसरेलेली वा स्मृतीभ्रंश झालेल्या व्यक्तींचा शोध घेणे. 

ब्लू नोटिस : फौजदारी गुन्ह्यांत सहभागी असलेल्या व्यक्तींची तपासासाठी अतिरिक्त माहिती, ओळख, ठावठिकाणा मिळावा यासाठी. 

ब्लॅक नोटिस : अज्ञात मृतदेहांची ओळख पटविण्यासाठी अधिक माहिती मिळवणे. 

ग्रीन नोटिस : सार्वजनिक हित आणि सुरक्षेसाठी धोकादायक असलेल्या व्यक्तीच्या गुन्हेगारी कारवायांबाबत इशारा जारी करणे. 

ॲारेंज नोटिस : सार्वजनिक सुरक्षेला बाधा असलेली व्यक्ती, वस्तू, समारंभ, बैठक वा गंभीर व धोकादायक असलेल्या प्रक्रियेबाबत माहिती देणे, पर्पल नोटिस : गुन्हेगाराची कार्यपद्धती, त्यांच्याकडून वापरण्यात येणारी सामग्री वा गुप्त पद्धतीची माहिती देणे. 

या सर्व नोटिसा इंटरपोलच्या सचिवालयामार्फत जारी केल्या जातात. देशातील किंवा परदेशातून आलेल्या विनंतीनुसार खातरजमा करून या नोटिसा जारी केल्या जातात. या नोटिसा जारी झाल्यानंतर सर्व सदस्य देशांना त्या उपलब्ध होतात. २०२३ मध्ये १२ हजार २६० रेड तर तीन हजार ५४६ ब्लू कॉर्नर नोटिस जारी करण्यात आल्या. आतापर्यंत (डिसेंबर २०२३ पर्यंत) एकूण एक लाख २४ हजार ७४१ नोटिसा वैध ठरल्या आहेत. त्यापैकी ७४ हजार २२४ रेड तर १८ हजार १७९ ब्लू नोटिस आहेत. २०२४ ची आकडेवारी उपलब्ध झालेली नाही.

अंमलबजावणी कशी होते?

अशा नोटिसा जारी करून आरोपीला ‘कॉर्नर’ केले जाते म्हणून त्याला ‘कॉर्नर नोटिस’ असे संबोधले जाते. ब्लू कॅार्नर नोटिस ही प्रामुख्याने सखोल चौकशीसाठी जारी केली जाते. केंद्रीय गुन्हे अन्वेषण विभागाच्या (सीबीआय) संकेतस्थळावर बी सीरीज नोटिस किंवा चौकशी नोटिस असेही संबोधले जाते. एखाद्या गुन्हेगाराची ओळख पटवणे, त्याच्या गुन्हेगारीविषयक कारवायांबाबत अधिक माहिती मिळवणे हा त्यामागील मुख्य हेतू असतो. फरार झालेल्या गुन्हेगाराला शोधून काढणे वा त्याचा ठावठिकाणा समजल्यानंतर त्याचा संबंधित देशांशी असलेल्या राजनैतिक संबंधांनुसार ताबा मिळवणे आदी प्रक्रिया केली जाते. एखाद्या व्यक्तीविरोधात गुन्हा दाखल केल्यानंतर तात्काळ ब्लू कॅार्नर नोटिस जारी केली जाते. ही नोटिस नंतर रेड कॉर्नर नोटिशीत बदलली जाते. संबंधित व्यक्तीची अटक किंवा सजा ठोठावल्यास त्या व्यक्तीला अटक करण्यासाठी रेड कॅार्नर नोटिस जारी केली जाते. गुन्हा दाखल झालेली व्यक्ती परदेशी असल्यास त्याच्याविरुद्ध तात्काळ लूक आऊट नोटिसही जारी केली जाते. याबाबत पोलीस दलात इंटरपोलशी संपर्कात असलेला अतिरिक्त पोलीस आयुक्त दर्जाचा अधिकारी तैनात केलेला असतो. मात्र सारा पत्रव्यवहार पोलीस आयुक्त वा प्रमुखामार्फत परराष्ट्र मंत्रालयाशी केला जातो.

नोटिसा का महत्त्वाच्या?

इंटरपोल ही देशातील विविध प्रकारच्या तपास यंत्रणांशी थेट संबंधित नसते. इंटरपोलशी समन्वय साधण्याची जबाबदारी सीबीआयवर सोपविण्यात आली आहे. परदेशात पळून गेलेल्या गुन्हेगाराची माहिती मिळवणे तपास यंत्रणांना कठीण असते. अशा वेळी इंटरपोलला संबंधित गुन्हेगाराचा संपूर्ण तपशील (डॉकेड) पाठविल्यानंतर इंटरपोल आवश्यक त्या नोटिस जारी करतात. त्यामुळे संबंधित माहितीची सदस्य देशांसोबत देवाण-घेवाण होते आणि गुन्हेगाराचा तपशील मिळवणे सोपे होते. ज्या देशांशी प्रत्यार्पण करार आहेत, अशा देशांकडून तात्काळ सहकार्य मिळते. मात्र ज्या देशांशी प्रत्यार्पण करार नाही आणि तो देश इंटरपोलचा सदस्य असल्यास संबंधित गुन्हेगाराचा ठावठिकाणा समजतो. त्यानंतर तपास यंत्रणांना कायदेशीर प्रक्रिया करणे सोपे जाते. त्यामुळे या नोटिसा महत्त्वाच्या आहेत. आता टोरेस प्रकरणातील आरोपी अन्य देशात फरार झाले तरी ब्लू कॉर्नर नोटिशीमुळे त्यांना सहज संचार करणे कठीण होणार आहे. फरार झालेल्या सहा युक्रेनिअन नागरिकांपैकी एकजण मुंबईतच सापडला असून त्याला अटक झाली आहे. तो बेकायदेशीररीत्या दहा वर्षे मुंबईत राहत होता. या सर्वांविरुद्ध सुरुवातीला लूकआऊट नोटिस जारी करण्यात आली होती. त्यामुळे त्यांना परदेशात पळून जाण्यावर प्रतिबंध होता. लुकआऊट नोटिस जारी होण्याआधीच ते परदेशात गेले असल्यास ब्लू कॉर्नर नोटिशीमुळे त्यांचा ठावठिकाणा आता तपास यंत्रणांना समजू शकणार आहे.

nishant.sarvankar@expressindia.com