विश्लेषण : एके काळी सुसज्ज स्वप्ननगरी… आता रया गेलेली दुर्लक्षित दरी… काय होती ॲम्बी व्हॅली’?

सहारा इंडिया परिवार काय आहे?

भारतीय रेल्वेनंतर सर्वाधिक रोजगार देणारी कंपनी म्हणून सहारा इंडिया परिवाराचे नाव घेतले जाते. वयाच्या तिसाव्या वर्षांपर्यंत गोरखपूर (उत्तर प्रदेश) येथे स्कूटरवरून खाद्यपदार्थ विकणारे सुब्रतो रॉय ६८ हजार कोटींचे मालक होतात आणि कर्मचाऱ्यांची संख्या १२ लाख इतकी होते. सहारा एअरलाईन्स, (जी नंतर बुडीत गेलेल्या जेट एअरवेजने खरेदी केली होती), लखनऊ येथील सहारा सिटी, या सिटीतील अमेरिकन राष्ट्राध्यक्षांच्या व्हाईट हाऊसची प्रतिकृती असलेला सुब्रतो रॉय यांचा बंगला, लोणावळ्यातील गर्भश्रीमंतांना परवडणारी ॲम्बी व्हॅली, मुंबई विमानतळजवळचे सहारा स्टार हॉटेल आदी कितीतरी मालमत्तांचे मालक असलेले सुब्रतो रॉय आपली कपंनी सार्वजनिक करायला गेले आणि स्टॉक एक्स्चेंज ऑफ इंडियाच्या (सेबी) जाळ्यात अडकले. तीन कोटी गुंतवणूकदारांचे सुमारे २४ हजार कोटी रुपये परत केले नसल्याचा आरोप थेट सर्वोच्च न्यायालयात सिद्ध होतो आणि सुब्रतो रॉय यांना तुरुंगाची हवा खाली लागते. २०१६ मध्ये पॅरोलवर सुटलेल्या रॉय यांच्यावर ही रक्कम न्यायालयात जमा करण्याचा दबाव आणला जातो. आतापर्यंत २२ हजार ५८९ कोटी रुपये जमा करण्यात आले आहेत. संबंधित गुंतवणूकदारांना ही रक्कम परत करण्यासाठी केंद्र सरकारने पोर्टल सुरू केले आहे. नोव्हेंबर २०२३ मध्ये रॉय यांचे निधन झाले. आजही सहारा समूह कार्यरत आहे.

काय होता घोटाळा?

गोरखपूरमध्ये असताना सर्व छोटे व्यवसाय करून थकलेल्या सुब्रतो रॉय यांनी सुरुवातील फक्त ४८ गुंतवणूकदारांना दुप्पट पैशांचे आमीष दाखवून गावागावात दहा लाख एजंट आणि नंतर २९०० शाखांचे जाळे उभे करून चीट फंड चालविला. सुरुवातील एजंटमार्फत व नंतर कार्यालयात येऊन गुंतवणूक करण्यास सांगण्यात आले. कार्यालयात येऊन गुंतवणूक न करणाऱ्यांचे आधी भरलेले पैसे जप्त करण्यात येतील, अशा नोटिसा पाठविल्या. मजूर वा तळागाळातील गरजूंना जोपर्यंत एजंट होते तोपर्यंत रोज गुंतवणूक करता येत होती, परंतु शहरात जाऊन गुंतवणूक करणे शक्य न झाल्याने त्यांना पैशावर पाणी सोडावे लागले. या काळात कंपनीकडून मात्र मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक करीत मालमत्ता घेतल्या जात होत्या. त्यापैकीच एक म्हणजे ॲम्बी व्हॉलीचा प्रकल्प. जेव्हा आपली कंपनी सार्वजनिक करण्यासाठी सेबीकडे नोंदणी केली तेव्हा सादर केलेल्या माहितीमध्ये तफावत आढळल्याने सेबीने चौकशी सुरू केली. या चौकशीदरम्यान तीन कोटी गुंतवणूकदारांच्या २४ हजार कोटींच्या गुंतवणुकीचा मुद्दा पुढे आला. परंतु प्रत्यक्षात चौकशीत जेव्हा कंपनीने १२७ ट्रक भरून कागदपत्रे पाठविली, त्यापैकी २० हजार गुंतवणूकदारांना नोटिसा पाठविल्या, तेव्हा केवळ ६८ गुंतवणूकदारांनी उत्तरे दिली. उर्वरित नोटिसा परत आल्या. गुंतवणूकदार बोगस असल्याचे निष्पन्न झाले. मग हे गुंतणूकदार कोण, असा प्रश्न अनुत्तरित राहिला आहे. राजकीय मंडळी वा सिनेतारकांचा हा काळा पैसा तर नव्हता ना, असाही प्रश्न उपस्थित झाला असून तो अद्याप अनुत्तरित आहे.

सक्तवसुली संचालनालयाची कारवाई…

सहारा समूहाच्या विविध पॉन्झी योजनांतून गोळा करण्यात आलेल्या पैशातून बेनामी मालमत्ता खरेदी करण्यात आल्याचा सक्तवसुली संचालनाच्या कोलकता युनिटचा संशय होता. त्यातूनच ‘ॲम्बी व्हॅली’तील सुमारे ७०७ एकर बेनामी भूखंडाची माहिती मिळाली. हे भूखंड कंपन्यांच्या कर्मचाऱ्यांच्या नावे होते. परंतु यापैकी एक भूखंड विकण्याचा एका कर्मचाऱ्याने प्रयत्न केला तेव्हा सहारा समूहाने त्यास आक्षेप घेतला. त्यामुळेच ते भूखंड सहारा समूहाचे असल्याची संचालनालयाची खात्री पटली. त्यामुळे ‘ॲम्बी व्हॅली’तील ७०७ एकर भूखंडावर टाच आणण्यात आली. हे भूखंड विविध कर्मचाऱ्यांच्या नावे असले तरी ते सहारा समूहाचेच बेनामी भूखंड आहेत, असे संचालनालयाचे म्हणणे आहे.

पुढे काय?

सहारा समूहामार्फतच आजही ‘ॲम्बी व्हॅली’चे व्यवस्थापन पाहिले जात आहे. सक्तवसुली संचालनालयाने फक्त ७०७ एकर भूखंडावर टाच आणली आहे. तो या ‘ॲम्बी व्हॅली’चा भागही नाही. ही तात्पुरती कारवाई आहे. त्याबाबत कंपनीकडून योग्य ते स्पष्टीकरण दिले जाणार असल्याचे सांगितले जाते. अर्थात अधिकृतपणे काहीही सांगण्यास प्रवक्त्याने नकार दिला. मात्र सक्तवसुली संचालनालयाच्या कारवाईमुळे ‘ॲम्बी व्हॅली’ पुन्हा प्रकाशझोतात आली हे मात्र निश्चित.
nishant.sarvankar@expressindia.com