Earthquake Causes and Effects: अफगाणिस्तानातील (Afghanistan) अनेक भागांना भूकंपाचा (Earthquake )जोरदार धक्का बसला आहे. या भूकंपात २५५ लोकांचा मृत्यू झाला असून १५० पेक्षा अधिक जण जखमी झाले आहेत. सुरक्षा दलांकडून बचाव कार्य राबवण्यात येत आहे. भुकंपाचा धक्का एवढा तीव्र होता की अफगाणिस्तान सोबत पाकिस्तान आणि भारतातील काही भागांनाही हा धक्का जाणवल्याचे सांगण्यात येत आहे. यूएस भूगर्भीय सर्वेक्षणानुसार, जमिनीपासून ५१ किमी खोलीवर या भूकंपाची नोंद करण्यात आली आहे. असा प्रश्न पडतो की जगात हाहाकार माजवणारे भूकंप शेवटी का येतात? वास्तविक, वरून शांत दिसणाऱ्या आपल्या पृथ्वीच्या आत नेहमीच अशांतता असते. पृथ्वीच्या आत असलेल्या प्लेट्स एकमेकांवर आदळत राहतात, त्यामुळे दरवर्षी हजारो भूकंप होतात. असे मानले जाते की जगभरात दरवर्षी २० हजाराहून अधिक वेळा भूकंपाचे धक्के नोंदवले जातात.
या बातमीसह सर्व प्रीमियम कंटेंट वाचण्यासाठी साइन-इन करा
भूकंपाच्या घटना समजून घेण्याआधी, पृथ्वीच्या खाली असलेल्या प्लेट्सची रचना समजून घेणे आवश्यक आहे. भूगर्भशास्त्रानुसार, संपूर्ण पृथ्वी १२ टेक्टोनिक प्लेट्सवर वसलेली आहे. या प्लेट्सची टक्कर झाल्यावर बाहेर पडणाऱ्या ऊर्जेला भूकंप म्हणतात. वास्तविक, पृथ्वीच्या खाली असलेल्या या प्लेट्स अतिशय संथ गतीने फिरत असतात. दरवर्षी ४-५ मिमी त्याच्या जागेवरून घसरते. यादरम्यान, एखाद्याच्या खालून प्लेट घसरली जाते, तर काही लांब जातात. यादरम्यान, प्लेट्स एकमेकांवर आपटल्यावर भूकंप होतो.
पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या खाली, ज्या ठिकाणी खडक तुटतात किंवा आदळतात त्या जागेला भूकेंद्र किंवा हायपोसेंटर किंवा फोकस म्हणतात. या ठिकाणाहून भूकंपाची ऊर्जा लहरींच्या रूपात कंपनांच्या रूपात ठरवली जाते. हे कंपन अगदी शांत तलावात खडे टाकून निर्माण होणाऱ्या लाटांसारखे असते. विज्ञानाच्या भाषेत समजून घेतल्यास, पृथ्वीच्या मध्यभागी भूकंपाच्या केंद्राशी जोडणारी रेषा, जिथे ती पृथ्वीचा पृष्ठभाग कापते, तिला भूकंपाचा केंद्रबिंदू म्हणतात. स्थापित नियमांनुसार, पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील हे ठिकाण भूकंपाच्या केंद्राच्या सर्वात जवळ आहे.
पृथ्वीच्या खाली असलेले खडक दाबाच्या स्थितीत असतात आणि जेव्हा दाब मर्यादेपेक्षा जास्त होतो तेव्हा खडक अचानक तुटतात. त्यामुळे वर्षानुवर्षे अस्तित्वात असलेली ऊर्जा बाहेर पडते. खडक कमकुवत पृष्ठभागाच्या समांतर तुटतात आणि या खडकांना दोष देखील म्हणतात. आपली पृथ्वी एकूण सात भूखंडांनी बनलेली आहे. आफ्रिकन प्लॉट्स, अंटार्क्टिक प्लॉट्स, युरेशियन प्लॉट्स, इंडो-ऑस्ट्रेलियन प्लॉट्स, नॉर्थ अमेरिकन प्लॉट्स, पॅसिफिक ओशन प्लॉट्स, दक्षिण अमेरिकन प्लॉट्स अशी या भूखंडांची नावे आहेत.
हे खडक सामान्यतः स्थिर आणि अतूट वाटतात पण तसे नाही. पृथ्वीचा पृष्ठभाग स्थिर किंवा अखंड नाही. पृथ्वीचा पृष्ठभाग एका महाद्वीपाच्या आकाराच्या विशाल प्लेट्सने बनलेला आहे. हे खडक पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील एक घन थर म्हणून समजू शकतात आणि ते महासागरांसह महाद्वीपांपर्यंत पसरलेले आहेत. महाद्वीपाखालील खडक हलके आहेत आणि समुद्राचा तळ जड खडकांनी बनलेला आहे.
भूकंपाच्या केंद्राच्या सर्वात जवळ असलेले ठिकाण, भूकंपाची तीव्रता किंवा त्यामुळे होणारे नुकसान अधिक असते. केंद्रापासून दूर असलेल्या ठिकाणांनुसार प्रभाव कमी होतो. साधारणपणे भूकंप कुठे झाला असे विचारले असता, त्याच्या उत्तरात भूकंपाचे केंद्र सांगितले जाते किंवा त्याच्याशी संबंधित माहिती दिली जाते.
भूकंप कसा होतो?
भूकंपाच्या घटना समजून घेण्याआधी, पृथ्वीच्या खाली असलेल्या प्लेट्सची रचना समजून घेणे आवश्यक आहे. भूगर्भशास्त्रानुसार, संपूर्ण पृथ्वी १२ टेक्टोनिक प्लेट्सवर वसलेली आहे. या प्लेट्सची टक्कर झाल्यावर बाहेर पडणाऱ्या ऊर्जेला भूकंप म्हणतात. वास्तविक, पृथ्वीच्या खाली असलेल्या या प्लेट्स अतिशय संथ गतीने फिरत असतात. दरवर्षी ४-५ मिमी त्याच्या जागेवरून घसरते. यादरम्यान, एखाद्याच्या खालून प्लेट घसरली जाते, तर काही लांब जातात. यादरम्यान, प्लेट्स एकमेकांवर आपटल्यावर भूकंप होतो.
पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या खाली, ज्या ठिकाणी खडक तुटतात किंवा आदळतात त्या जागेला भूकेंद्र किंवा हायपोसेंटर किंवा फोकस म्हणतात. या ठिकाणाहून भूकंपाची ऊर्जा लहरींच्या रूपात कंपनांच्या रूपात ठरवली जाते. हे कंपन अगदी शांत तलावात खडे टाकून निर्माण होणाऱ्या लाटांसारखे असते. विज्ञानाच्या भाषेत समजून घेतल्यास, पृथ्वीच्या मध्यभागी भूकंपाच्या केंद्राशी जोडणारी रेषा, जिथे ती पृथ्वीचा पृष्ठभाग कापते, तिला भूकंपाचा केंद्रबिंदू म्हणतात. स्थापित नियमांनुसार, पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील हे ठिकाण भूकंपाच्या केंद्राच्या सर्वात जवळ आहे.
पृथ्वीच्या खाली असलेले खडक दाबाच्या स्थितीत असतात आणि जेव्हा दाब मर्यादेपेक्षा जास्त होतो तेव्हा खडक अचानक तुटतात. त्यामुळे वर्षानुवर्षे अस्तित्वात असलेली ऊर्जा बाहेर पडते. खडक कमकुवत पृष्ठभागाच्या समांतर तुटतात आणि या खडकांना दोष देखील म्हणतात. आपली पृथ्वी एकूण सात भूखंडांनी बनलेली आहे. आफ्रिकन प्लॉट्स, अंटार्क्टिक प्लॉट्स, युरेशियन प्लॉट्स, इंडो-ऑस्ट्रेलियन प्लॉट्स, नॉर्थ अमेरिकन प्लॉट्स, पॅसिफिक ओशन प्लॉट्स, दक्षिण अमेरिकन प्लॉट्स अशी या भूखंडांची नावे आहेत.
हे खडक सामान्यतः स्थिर आणि अतूट वाटतात पण तसे नाही. पृथ्वीचा पृष्ठभाग स्थिर किंवा अखंड नाही. पृथ्वीचा पृष्ठभाग एका महाद्वीपाच्या आकाराच्या विशाल प्लेट्सने बनलेला आहे. हे खडक पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील एक घन थर म्हणून समजू शकतात आणि ते महासागरांसह महाद्वीपांपर्यंत पसरलेले आहेत. महाद्वीपाखालील खडक हलके आहेत आणि समुद्राचा तळ जड खडकांनी बनलेला आहे.
भूकंपाच्या केंद्राच्या सर्वात जवळ असलेले ठिकाण, भूकंपाची तीव्रता किंवा त्यामुळे होणारे नुकसान अधिक असते. केंद्रापासून दूर असलेल्या ठिकाणांनुसार प्रभाव कमी होतो. साधारणपणे भूकंप कुठे झाला असे विचारले असता, त्याच्या उत्तरात भूकंपाचे केंद्र सांगितले जाते किंवा त्याच्याशी संबंधित माहिती दिली जाते.
