चाचेगिरी हा समुद्रमार्गे करण्यात येणारा जुना गुन्हा आहे आणि तो अनेक शतकांपासून अस्तित्वात आहे. अलिकडच्या वर्षांत आफ्रिकेचा पश्चिम किनारा, एडनचे आखात, हॉर्न ऑफ आफ्रिका, बांगलादेश आणि मलाक्काच्या सामुद्रधुनीवर समुद्री चाच्यांनी हल्ले केले आहेत. खरं तर चाचेगिरी हे बेकायदेशीर कृत्य आहे. या सागरी भागात पोलीस बंदोबस्त कमी असून, किनारी देशांकडे असलेले सागरी सैन्यही कमकुवत आहे, तर काही देशांकडे अजिबात नाही. या भागात सामान्यत: जहाज वाहतुकीचे केंद्रीकरण असते, एकतर जहाजांच्या मार्गावरील चोक पॉईंट असतात, तिथे जहाजांना एकत्र यावे लागते, तर काहींना बंदरात लगेचच प्रवेश दिला जात नाही. त्यामुळे जहाजांना समुद्रातच राहावे लागते. या भागांच्या जवळच्या जमिनीवर अनेकदा खराब प्रशासन किंवा अशांतता असते, त्यामुळे बेरोजगारी, दारिद्र्य आणि परिणामी गुन्हेगारी वाढते. हे क्षेत्र बहुतेक आंतरराष्ट्रीय जल, आंतरराष्ट्रीय सामुद्रधुनी किंवा द्वीपसमूहाच्या मधोमध असते, त्यामुळे तिथे अनेक देशांच्या सागरी सीमा अधिकारक्षेत्रावरून वाद असतात. म्हणून कायदेशीर गुंतागुंत आणि समन्वयात अडचणी येतात.
चाचेगिरीचा सागरी गुन्हा काय आहे?
‘चाचेगिरी’ हा शब्द समुद्रातील जहाजे किंवा नांगरगृहातील किरकोळ चोरीपासून ते सशस्त्र दरोडा आणि खंडणीसाठी जहाजाचे अपहरण अशा अनेक गुन्ह्यांचे वर्णन करण्यासाठी वापरला जातो. चाचेगिरीमुळे सागरी व्यवसायात भीतीचे वातावरण निर्माण होते आणि त्यामुळे जोखीम असलेल्या क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित केले जाते. हे जहाजे आणि खलाशांच्या सुरक्षिततेवरदेखील परिणाम करते आणि जागतिक पुरवठा साखळी विस्कळीत करते.
चाचेगिरीच्या गुन्ह्याला कसे आळा घालता येणार?
चाचेगिरी हे जमिनीवरील अस्थिरता आणि कुशासनाचे सागरी प्रकटीकरण असल्याने कायमस्वरूपी तोडगासुद्धा जमिनीवरच वाटाघाटीतून निघणे आवश्यक आहे. खरं तर हे संबंधित राज्यांद्वारे किंवा आंतरराष्ट्रीय मुत्सद्देगिरीद्वारे केले जात असताना जागतिक सागरी सैन्याने समुद्रातील परिस्थिती नियंत्रित ठेवणे आणि स्थिर करणे आवश्यक आहे, कारण व्यापारी शांतता किंवा सागरी व्यापारासाठी अनुकूल शांतता याचा परिणाम बहुतेक देशांच्या अर्थव्यवस्थेवर होत असतो.
हेही वाचाः विश्लेषण : सिद्धिविनायक मंदिराच्या सुशोभीकरणाची योजना काय? भाविकांना फायदा काय?
याचा सामना करण्यासाठी भारतीय नौदलाने कोणती भूमिका बजावली?
हॉर्न ऑफ आफ्रिका आणि एडनच्या आखातापासून दूर असलेल्या अशांत भागात तैनात केलेल्या सर्वात सक्रिय सैन्यांपैकी भारतीय नौदल आहे. २००८ मध्ये सुरू झालेली त्यांची चाचेगिरीविरोधी गस्त आजही सुरू आहे. विकसनशील परिस्थितीत हस्तक्षेप करण्यासही भारतीय नौदल कधीही मागे हटले नाही आणि व्यापारी जहाजांचे अपहरण करण्याचे अनेक समुद्री चाच्यांचे प्रयत्न भारतीय नौदलाने हाणून पाडले आहेत.
सोमाली चाचेगिरी (२००९-१२) दरम्यान अरबी समुद्राचा बराचसा भाग व्यापलेल्या जोखीम क्षेत्राच्या सीमा भारतीय नौदलाच्या प्रयत्नांमुळे प्रामुख्याने पश्चिमेकडे ढकलल्या गेल्या. २९ जानेवारी रोजी श्रीलंकन आणि सेशेल्स नौदलांबरोबर समन्वित कारवाईत श्रीलंकेच्या मासेमारी ट्रॉलर लॉरेन्झो पुथा याला वाचवणे, इराणी आणि पाकिस्तानी क्रूसह दोन इराणी ध्वजांकित नौकांना वाचवणे यासह अनेक हस्तक्षेप अन् बचाव कार्ये ३६ तासांच्या आत भारताच्या INS सुमित्राने जलक्षेत्रात राबवली आहेत. खरं तर भारतीय नौदलाची निरंतर व्यावसायिकता आणि प्रभावाची ही एक साक्ष आहे.
समुद्री डाकू कोण आहेत आणि सोमालिया किंवा एडनच्या आखातात त्यांची कार्यपद्धती काय?
खरं तर पायरेट्स ऑफ द कॅरिबियनमधील हे लोक जॉनी डेप्स नाहीत. हे अत्यंत दु:खी लोक आहेत, ज्यांना गरिबीमुळे समुद्रात अशा गोष्टी कराव्या लागतात, तर त्यांचे हस्तक किनाऱ्यावर बसून गुन्ह्यातील लूटमार करतात. पायरेट मदर शिप ही सामान्यत: एक मोठी बोट किंवा एक लहान जहाज असते, ज्यामध्ये पुरवठा, दारूगोळा साठवलेला असतो, त्याबरोबरच अनेक छोट्या बोटीही असतात, त्या शक्तिशाली आउटबोर्ड मोटर्समुळे ४० नॉट्सपेक्षा जास्त गतीने पळतात. त्यांच्या तुलनेत एक सामान्य व्यापारी जहाज १२-१५ नॉट्स अंतर पार करते, ज्यामुळे लहान बोटींना त्यांच्या जवळ जाणे सोपे होते.
खरं तर जहाजावर समुद्री चाच्यांचा प्रवेश शून्य असतो, शक्यतो कमी फ्रीबोर्ड असलेले मंद गतीने चालणाऱ्या जहाजांना ते लक्ष्य करतात. छोट्या बोटी लहान असतात, त्यामुळे त्या लक्ष्यित जहाजाच्या रडारला दिसत नाहीत आणि अगदी जवळ असतानाच दिसतात. व्यापारी जहाजांमध्ये लहान कर्मचारी असतात; मोठ्या जहाजावर फक्त १५-२० कर्मचारी असू शकतात. जेमतेम ५-६ क्रू मेंबर्स कधीही वॉचवर असतात, काहीवेळा खराब वातावरण विशेषत: रात्रीच्या धुक्याचा परिणाम होतो.
लहान बोटी (स्किफ्स) वेगाने लक्ष्यित जहाजापर्यंत पोहोचतात आणि चाचे ग्रेनल्स आणि शिडी वापरून वर चढतात. ते सहसा लहान शस्त्रे किंवा उत्तम प्रकारे रॉकेट लाँचर बाळगतात, जे व्यापारी जहाजाच्या लहान, निशस्त्र क्रू मेंबर्सला घाबरवण्यासाठी आणि त्यांच्यावर मात करण्यासाठी पुरेसे असतात. जहाजाचे आणि त्याच्या मालाचे नुकसान टाळण्यासाठी व्यापारी जहाजाच्या क्रू मेंबर्सला अनेकदा समुद्री चाच्यांचा प्रतिकार न करण्याचे आदेश असतात. जहाज मालक त्याच्या सुटकेसाठी आणि कायदेशीर गुंतागुंत टाळण्यासाठी खंडणी देतात. क्रू सामान्यत: सुरक्षित झोनमध्ये स्वत: ला लॉक करतात आणि एक विशिष्ट सिग्नल पाठवतात, ज्याचे पायरसी रिपोर्टिंग सेंटर आणि सागरी सुरक्षा एजन्सीद्वारे निरीक्षण केले जाते.
मग सागरी सैन्य चाचेगिरी विरोधी प्रतिसादात काय करतात?
पहिल्यांदा समुद्री चाच्यांना हल्ले करण्यापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न करतात. दुसरे, त्यांच्या जहाजाच्या जोखीम क्षेत्राचे निरीक्षण करतात, संशयित जहाजे ओळखतात आणि पुढील तपासासाठी त्यांचा अहवाल देतात. किनारपट्टीवरील माहिती फ्यूजन केंद्रांद्वारे याची माहिती गोळा केली जाते. तिसरे, ते जाणाऱ्या जहाजांना संशयित जहाजांबद्दल इशारा देतात आणि एस्कॉर्ट वेळापत्रक जाहीर करतात, जेणेकरून जोखीम असलेल्या क्षेत्रातून प्रवास करणारी व्यापारी जहाजे नियुक्त केलेल्या सागरी सैन्याच्या सुरक्षेतून जाऊ शकतील. चौथे, ते विकसनशील परिस्थिती व्यवस्थापित करण्यासाठी सक्रियपणे किंवा प्रतिक्रियात्मकपणे हस्तक्षेप करतात, चाचेगिरीचा प्रयत्न हाणून पाडतात किंवा कमीत कमी जीवितहानी आणि नुकसान सुनिश्चित करण्याचा प्रयत्न करतात, अपहरण केलेल्या जहाजाची सुटका करतात. नौदल जहाजे अमेरिकेचा पाठिंबा असलेल्या सागरी युतीचा भाग म्हणून काम करू शकतात, ज्याचे नेतृत्व सहभागी सैन्यांपैकी एकाच्या कमांडरच्या रोटेशनद्वारे केले जाते. ते चाचेगिरीच्या प्रयत्नांना आळा घालण्यासाठी एक सामान्य संप्रेषण प्रोटोकॉल वापरतात, उपस्थिती राखतात आणि माहिती सार्वजनिक करतात. पाळत ठेवणारी जहाजेदेखील या दलाचा भाग बनतात.
काही राष्ट्रे या क्षेत्रातील इतर नौदलांबरोबर शिथिलपणे समन्वय साधून स्वतंत्रपणे काम करण्यास प्राधान्य देतात. युती सैन्याने प्रत्येक जहाजाला भौगोलिक क्षेत्र नियुक्त करून स्थिर गस्तीची पद्धत पसंत केली आहे, तर काही नौदल व्यापारी जहाजांना एस्कॉर्ट करणे निवडतात. कोणत्याही परिस्थितीत सर्व सागरी सैन्यांमध्ये वाजवी प्रभावी संवाद आणि समन्वय आहे. व्यापारी जहाजांशी संप्रेषण व्यावसायिक खुल्या फ्रिक्वेन्सीवर राखले जाते, जे सर्व नाविक आणि व्यावसायिक जहानांना माहीत असते. व्यापारी जहाजाचा पहिला अलार्म सहसा या ओपन फ्रिक्वेन्सीवर येतो. सशस्त्र हेलिकॉप्टर असलेले जहाज हे चाचेगिरीच्या परिस्थितीला सामोरे जाण्यासाठी सर्वात प्रभावी आहे. भारतीय नौदल अनेक दशकांपासून सागरी हस्तक्षेप ऑपरेशन्स (MIO) चा सराव करीत आहेत आणि नौदल ऑपरेशन्सच्या या विशिष्ट क्षेत्रात त्यांनी अत्यंत उच्च कौशल्य विकसित केले आहे. कमांडोनी चाच्यांवर मात केल्यावर क्रू मेंबर्सला जहाजावरील सुरक्षित क्षेत्रातून सोडले जाते.
समुद्री चाच्यांना पकडल्यानंतर काय होते?
बंदिवान समुद्री चाच्यांना हाताळणे अनेक कायदेशीर आव्हाने आहेत. पकडलेल्या समुद्री चाच्यांचा सामना करण्यासाठी राष्ट्रीय कायदे अनेकदा अपुरे पडतात आणि त्यांची चाचणी आणि विल्हेवाट लावण्यासाठी कोणतीही प्रभावी आंतरराष्ट्रीय कायदेशीर यंत्रणा नाही. अनेक राष्ट्रीयत्वे, देश, सागरी क्षेत्रे, ध्वज राज्ये इत्यादी गुंतागुतीचे अधिकारक्षेत्रातील मुद्दे उपस्थित करतात. त्यामुळे पकडलेले समुद्री चाचे सहसा नि:शस्त्र केले जातात आणि त्यांच्या बोटींचे इंधन वाहून जाते आणि ते पुढे हल्ले करण्यास असमर्थ ठरतात. ते सहसा दुसऱ्या दिवशी चाचेगिरी करण्यासाठी परत किनाऱ्यावर परतण्याचा मार्ग शोधतात. प्रसंगी त्यांना कायदेशीर कार्यवाहीसाठी किनारपट्टीच्या राज्याकडे सोपवले जाते. समुद्री गुन्हेगारी कारवायांसाठी पोसणाऱ्या किनाऱ्यावरील कुशासन आणि बेरोजगारी नष्ट करणे हाच चाचेगिरीच्या समस्येवरचा दीर्घकालीन उपाय आहे. जोपर्यंत असे होत नाही, तोपर्यंत चाचेगिरी अधूनमधून घडत राहणार आहे आणि व्यापारी शांतता सुनिश्चित करण्यासाठी सागरी सैन्याला काम करावे लागणार आहे.
(व्हाईस ॲडमिरल बिस्वजीत दासगुप्ता यांनी जुलै २०२३ च्या नौदल कमांडचे फ्लॅग ऑफिसर कमांडिंग म्हणून निवृत्ती घेतली)
