भारतातील धर्मावर आधारित आरक्षणाचा संक्षिप्त इतिहास; मुस्लिमांचा ओबीसीमध्ये समावेश कसा झाला?

धर्मावर आधारित आरक्षणासंदर्भात भारतीय राज्यघटना काय म्हणते?

भारतीय राज्यघटना समानतेपासून फार दूर गेली आहे, जी सर्वांसाठी समान वागणुकीची शिकवण अन् समानतेचे संदर्भ देते. तसेच ती निष्पक्षता सुनिश्चित करते आणि काही समूहांसाठी भिन्न सवलती किंवा विशेष उपायांची आवश्यकता दर्शवते. समानता ही अनेक पैलू आणि परिमाणे असलेली एक गतिशील संकल्पना आहे आणि ती पारंपरिक आणि सिद्धांताच्या मर्यादेत असू शकत नाही, असंही सर्वोच्च न्यायालयाचे म्हणणे आहे. खरं तर औपचारिक समानता ही सगळ्यांबरोबर समान वागणुकीची शिकवण देते. परिणामांची पर्वा न करता प्रत्येकाला समान वागणूक देणे हा त्याचा उद्देश आहे. कधी कधी ऐतिहासिकदृष्ट्या वंचित घटकांबरोबर गंभीर असमानता असू शकते. खरं तर सकारात्मक कृतीसुद्धा वास्तविक समानतेच्या या कल्पनेला प्रोत्साहन देते.

१९४९ च्या संविधानाने मसुदा घटनेच्या कलम २९६ (सध्याच्या घटनेच्या कलम ३३५) मधून ‘अल्पसंख्याक’ हा शब्द वगळलाय, परंतु त्यामध्ये कलम १६(४) समाविष्ट केले आहे. ज्यामुळे राज्यांतर्गत सेवांमध्ये पुरेशा प्रमाणात प्रतिनिधित्व नसलेल्या नागरिकांना मागास वर्गीयांचे आरक्षण देण्याची तरतूद करण्यात आली आहे.

पहिल्या घटनादुरुस्तीमध्ये कलम १५(४) समाविष्ट करण्यात आले असून, त्यानुसार राज्याला कोणत्याही सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासलेल्या नागरिकांच्या किंवा अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींच्या प्रगतीसाठी कोणतीही विशेष तरतूद करण्याचा अधिकार देण्यात आला आहे. कलम १५ विशेषत: राज्याला केवळ धर्म आणि जात या दोन्ही कारणास्तव (लिंग, वंश आणि जन्मस्थानासह) नागरिकांशी भेदभाव करण्यापासून प्रतिबंधित करतो. केरळ राज्य विरुद्ध एन एम थॉमस (१९७५) मधील सर्वोच्च न्यायालयाच्या निकालानंतर आरक्षण हे कलम १५(१) आणि १६(१) मधील समानता/गैर भेदभाव कलमांना अपवाद नसून समानतेचा विस्तार म्हणून मानले जाते. कलम १५ आणि १६ मधील महत्त्वाचा शब्द ‘फक्त(only)’ आहे, ज्याचा अर्थ असा आहे की, जर एखादा धार्मिक, वांशिक किंवा जातीय गट कलम ४६ अंतर्गत “कमकुवत वर्ग” नोंदला गेला असेल किंवा मागासवर्गीय असेल तर तो विशेष तरतुदींचा हक्कदार आहे.

काही मुस्लिम जातींना आरक्षण दिले गेले, कारण ते मुस्लिम आहेत असे नाही, तर या जातींचा मागासवर्गीय वर्गात समावेश करण्यात आला होता आणि ओबीसींमध्ये उप कोटा तयार करून SC, ST, OBC यांचा कोटा कमी न करता आरक्षण दिले गेले आहे. मंडल आयोगाने अनेक राज्यांनी मांडलेल्या उदाहरणाचे अनुसरण करून ओबीसींच्या यादीत अनेक मुस्लिम जातींचा समावेश केला. इंद्रा साहनी (१९९२) मधील सर्वोच्च न्यायालयाने असे नमूद केले की, कोणताही सामाजिक समूह, त्याची ओळखीची चिन्हे काहीही असो, इतरांप्रमाणेच समान निकषांनुसार मागासलेले आढळल्यास त्याला मागासवर्गीय म्हणून आरक्षण देण्याचा अधिकार असेल.

केरळ: मुस्लिम उप कोटा

धर्मावर आधारित आरक्षण प्रथम १९३६ मध्ये त्रावणकोर-कोचीन राज्यात लागू करण्यात आले. १९५२ मध्ये याची जागा जातीय आरक्षणाने घेतली. मुस्लिमांची लोकसंख्या २२ टक्के आहे, त्यांना ओबीसींमध्ये समाविष्ट करण्यात आले. १९५६ मध्ये केरळ राज्याची निर्मिती झाल्यानंतर आठ उप कोटा श्रेणींमध्ये सर्व मुस्लिमांचा समावेश करण्यात आला आणि OBC कोट्यामध्ये १० टक्के (आता १२ टक्के) उप कोटा तयार करण्यात आला.

मंडल आयोगाच्या अहवालातील काही त्रुटींवर बोट ठेवत हिंदूंच्या धर्तीवर केवळ ५२ टक्के मुस्लिम ओबीसी असल्याचा निष्कर्ष काढण्यात आला होता, केरळ आणि कर्नाटकमध्ये हिंदू महाराजांच्या काळापासून मुस्लिमांना “अस्पृश्य” समजले गेले होते. तसेच इतर खालच्या जाती आणि अशा प्रकारे मागासवर्गीयांमध्ये समाविष्ट केल्या गेल्या आहेत.

कर्नाटक: JD(S) निर्णय

न्यायमूर्ती ओ चिन्नाप्पा रेड्डी (१९९०) यांच्या अध्यक्षतेखालील कर्नाटकच्या तिसऱ्या मागासवर्गीय आयोगाने हवनूर (१९७५) आणि वेंकटस्वामी (१९८३) आयोगांप्रमाणेच मुस्लिमांना मागासवर्गीयांमध्ये गणले जाण्याच्या आवश्यकता पूर्ण केल्याचे आढळून आले. १९९५ मध्ये मुख्यमंत्री एचडी देवेगौडा, जे सध्या भाजपाचे सहयोगी आहेत, सरकारने ओबीसी कोट्यात ४ टक्के मुस्लिम आरक्षण लागू केले. ओबीसींच्या केंद्रीय यादीत समाविष्ट असलेल्या ३६ मुस्लिम जातींचा कोट्यात समावेश करण्यात आला आहे. देवेगौडा यांच्या JD(S) ने २०२३ च्या विधानसभा निवडणुकीपूर्वी बसवराज बोम्मई सरकारच्या मुस्लिम कोटा रद्द करण्याच्या निर्णयावर टीका केली होती. त्यानंतर सर्वोच्च न्यायालयाने बोम्मई सरकारच्या निर्णयाला स्थगिती दिली.

तामिळनाडू: मागास मुस्लिम

एम करुणानिधी यांच्या सरकारने २००७ मध्ये जे ए अंबाशंकर (१९८५) यांच्या अध्यक्षतेखालील मागासवर्ग आयोगाच्या शिफारशींवर आधारित कायदा संमत केला, ज्यामध्ये ३० टक्के OBC कोट्यामध्ये ३.५ टक्के आरक्षणासह मुस्लिमांना उपश्रेणी प्रदान केली गेली. यात उच्चवर्णीय मुस्लिमांचा समावेश नव्हता. या कायद्याने काही ख्रिश्चन जातींना आरक्षण दिले होते, परंतु ख्रिश्चनांच्या मागणीवरून ही तरतूद नंतर काढून टाकण्यात आली.

आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणा

११२ इतर समुदाय/जातींसह मुस्लिमांना आरक्षण देण्याचा प्रश्न १९९४ मध्ये आंध्र प्रदेश मागासवर्ग आयोगाकडे पाठवण्यात आला होता. २००४ मध्ये मुस्लिमांच्या सामाजिक, आर्थिक आणि शैक्षणिक मागासलेपणावर अल्पसंख्याक कल्याण आयुक्तांच्या अहवालावर आधारित सरकारने संपूर्ण समाजाला मागासलेले मानून ५ टक्के आरक्षण दिले. मागासवर्गीयांसाठी आंध्र प्रदेश आयोगाशी अनिवार्य सल्लामसलत झाली नसल्याच्या तांत्रिक आधारावर उच्च न्यायालयाने कोटा रद्द केला. अल्पसंख्याक कल्याण अहवाल कायद्याच्या दृष्टीने वाईट आहे, कारण त्यात मागासलेपणा ठरवण्यासाठी कोणतेही निकष ठरवण्यात आलेले नाहीत, असेही त्यात म्हटले आहे.

मुस्लिम किंवा त्यांच्यातील वर्ग/गटांसाठी आरक्षण कोणत्याही प्रकारे धर्मनिरपेक्षतेच्या विरोधात लढा देत नाही, जो घटनेच्या मूलभूत संरचनेचा भाग असतो, असेही न्यायालयाने मानले आहे. एमआर बालाजी विरुद्ध म्हैसूर राज्य (१९६२) यावर विसंबून न्यायालयाने नमूद केले की, “मुस्लिम किंवा त्या बाबतीत ख्रिश्चन आणि शीख इत्यादींना कलम १५(४) किंवा १६(४) अंतर्गत लाभ देण्याच्या उद्देशाने वगळण्यात आलेले नाही.”

एम आर बालाजीमध्ये सर्वोच्च न्यायालयाने निरीक्षण नोंदवले आहे. “काही राज्यांमध्ये काही मुस्लिम किंवा ख्रिश्चन किंवा जैन गट तयार करणारे सामाजिकदृष्ट्या मागासलेले असण्याची शक्यता नाही. म्हणून जरी नागरिकांच्या गटांचे किंवा वर्गांचे सामाजिक मागासलेपण ठरवण्यासाठी हिंदूंच्या संबंधातील जाती हा एक संबंधित घटक असू शकतो, परंतु त्या दृष्टीने तो एकमेव निकष नाही. इंद्रा साहनी (१९९२) प्रकरणात सर्वोच्च न्यायालयाने सांगितले की “एखाद्या विशिष्ट राज्यात, संपूर्ण मुस्लिम समुदाय सामाजिकदृष्ट्या मागासलेला आढळू शकतो.

२००४ च्या उच्च न्यायालयाच्या निर्णयानंतर एपी सरकारने हा मुद्दा मागासवर्ग आयोगाकडे पाठवला. २००५ मध्ये आयोगाच्या अहवालावर आधारित राज्याने संपूर्ण मुस्लिम समाजाला मागास म्हणून घोषित करणारा आणि ५ टक्के कोटा प्रदान करणारा अध्यादेश जारी केला. परंतु उच्च न्यायालयाने बी अर्चना रेड्डी विरुद्ध एपी राज्य (२००५) मधील अध्यादेश रद्द केला, कारण आयोगाने मुस्लिमांच्या सामाजिक मागासलेपणाची योग्य ओळख केल्याशिवाय हा लाभ संपूर्ण समाजाला दिला जाऊ शकत नाही. उच्च न्यायालयाच्या पाच न्यायाधीशांच्या खंडपीठाने पुनरुच्चार केला की, मुस्लिमांना सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासलेला समुदाय म्हणून घोषित करण्यास मनाई नाही, जर ते सामाजिक मागासलेपणाची चाचणी पूर्ण करतात. अशा प्रकारे मुस्लिमांची विषमता ओळखण्यात आयोगाचे अपयश हा त्याचा अहवाल नाकारण्याचा आणि त्यावर आधारित अध्यादेशाचा आधार बनला.

राज्याने हे प्रकरण पुन्हा मागासवर्ग आयोगाकडे पाठवले आणि त्यांच्या अहवालाच्या आधारे २००७ मध्ये एक कायदा केला, ज्यामध्ये केवळ १४ मुस्लिम जाती जसे की, धोबी, कसाई, सुतार, माळी, न्हावी इत्यादींना आरक्षण दिले गेले. हिंदूंच्या तत्सम व्यावसायिक जाती होत्या. आधीच मागासलेल्या यादीत आहे आणि आरक्षणाचा आनंद घेत आहे. कायद्याच्या वेळापत्रकात मुस्लिमांमधील सैय्यद, मुशैक, मुघल, पठाण, इराणी, अरब, भोरा, खोजा, कच्छी-मेमन इत्यादी १० उच्च जातींना स्पष्टपणे वगळण्यात आले आहे. मात्र हा कायदाही उच्च न्यायालयाने रद्द केला. त्याच्या घटनात्मकतेबाबत सर्वोच्च न्यायालयाकडून अंतिम शब्दाची प्रतीक्षा आहे.

२०१४ मध्ये आंध्र प्रदेशचे विभाजन झाल्यानंतर तेलंगणातील TRS सरकारने २०१७ मध्ये जी सुधीर आयोग आणि मागासवर्ग आयोगाच्या अहवालांच्या आधारे OBC मुस्लिमांसाठी १२ टक्के आरक्षणाचा प्रस्ताव मांडणारा कायदा संमत केला. सुधीर आयोगाला असे आढळून आले की, शैक्षणिक प्राप्ती, कामाचा सहभाग आणि घरगुती पातळीवर जमिनीचा ताबा यामध्ये मुस्लिम अनुसूचित जाती, जमाती आणि हिंदूंच्या मागे आहेत. हा प्रस्ताव सर्वोच्च न्यायालयाने आपल्या इंद्रा साहनी निकालात (१९९२) दिलेल्या ५० टक्क्यांच्या पलीकडे आरक्षण घेणार असल्याने तो केंद्र सरकारकडे नवव्या अनुसूचीमध्ये समाविष्ट करण्यासाठी पाठविण्यात आला. मात्र केंद्राने हा प्रस्ताव संसदेत आणला नाही.

सच्चर आणि मिश्रा पॅनेल

न्यायमूर्ती राजिंदर सच्चर समिती (२००६) ला असे आढळून आले की, एकूणच मुस्लिम समाज जवळपास SC आणि ST सारखा मागासलेला आहे आणि बिगर मुस्लिम OBC पेक्षा जास्त मागासलेला आहे. न्यायमूर्ती रंगनाथ मिश्रा समितीने (२००७) मुस्लिमांसाठी १० टक्के आरक्षणासह अल्पसंख्याकांसाठी १५ टक्के आरक्षण सुचवले.

या दोन अहवालांच्या आधारे यूपीए सरकारने २०१२ मध्ये एक आदेश जारी करून अल्पसंख्याकांना ४.५ टक्के आरक्षण दिले होते. केवळ मुस्लिमांना सध्याच्या २७ टक्क्यांच्या OBC कोट्यात आरक्षण दिले आहे. उत्तर प्रदेश, उत्तराखंड, पंजाब, गोवा आणि मणिपूरमध्ये विधानसभा निवडणुकीच्या काही दिवस आधी हा आदेश जारी करण्यात आला असल्याने निवडणूक आयोगाने सरकारला त्याची अंमलबजावणी करू नये, असे सांगितले. आंध्र प्रदेश उच्च न्यायालयाने आदेश रद्द केला आणि सर्वोच्च न्यायालयाने उच्च न्यायालयाच्या आदेशाला स्थगिती देण्यास नकार दिला. घटनेच्या कलम ३४१ आणि १९५० च्या राष्ट्रपतींच्या आदेशानुसार केवळ हिंदूंना अनुसूचित जातींमध्ये समावेश करण्याचा अधिकार आहे. १९५६ मध्ये शिखांचा अनुसूचित जातींमध्ये आणि १९९० मध्ये बौद्धांचा समावेश करण्यात आला.

(प्राध्यापक फैजान मुस्तफा हे पाटणा येथील चाणक्य नॅशनल लॉ युनिव्हर्सिटीचे कुलगुरू आहेत)