तब्बल दशकभरानंतर बहेलिया ही वाघांची शिकार करणारी शिकारी जमात राज्यात परतली आहे. त्यांच्या भ्रमणध्वनीवरून सुमारे ७० लाख रुपयांचा व्यवहार झाला आहे. त्यामुळे महाराष्ट्रातील काही बेपत्ता असलेले वाघ पाहता त्यांच्या शिकारीची दाट शक्यता आहे.
बहेलियांच्या वाघ शिकारीची पद्धत काय?
ज्या जंगलातून शिकार करायची आहे, त्या जंगलालगतच्या गावांच्या वेशीवर बहेलिया डेरे टाकून राहतात. कधी वैदू असल्याचे सांगून जडीबूटीचा, तर कधी खेळणी विकण्याचादेखील व्यवसाय करतात. त्या माध्यमातून गावकऱ्यांचा विश्वास संपादन करून जंगलातील वाघांची माहिती गोळा करतात. साधारण १०० किलोमीटरच्या आत त्यांचे चार डेरे असतात. ते ज्या ठिकाणी राहतात, त्याठिकाणी हत्यारे किंवा शिकारीचे साहित्य कधीच ठेवत नाहीत. ते जंगलाजवळच एखाद्या झाडावर लपवून ठेवतात. शिकारीच्या आधी ते वाघांच्या पाणवठ्यावर येण्याच्या, त्यांच्या भ्रमणमार्गाचा अभ्यास करतात. ज्या दिवशी शिकार करायची, त्या दिवशी वाघाचा एक भ्रमणमार्ग सुरू ठेवून इतर सर्व बंद करतात आणि पाणवठ्याजवळ जमिनीत सापळा लावतात. या सापळ्यावर वाघाचा पाय पडला की पाय घट्ट अडकतो आणि शिकारी वाघाच्या जबड्यात ओंडका फेकतात. यामुळे वाघाचा श्वास गुदमरतो आणि तो काही क्षणात मरतो. यानंतर वाघांचे सर्व अवयव आणि कातडी बेमालूमपणे काढण्याची कलाही त्यांना अवगत आहे. शिकारीच्या जागी ते कोणताही पुरावा सोडत नाहीत.
बहेलिया नेमके कोण आहेत?
बहेलिया शिकारी जमात ही मूळची मध्य प्रदेशातील कटनी येथील आहे. वाघांच्या शिकारीत त्यांचा हातखंडा आहे. त्या शिकारीसाठी विशिष्ट पद्धतीचा सापळा ते वापरतात. बहेलिया समाजातील संघटित टोळ्या स्टीलचे आणि मानवी जबड्याच्या आकाराचे सापळे वापरण्यासाठी कुप्रसिद्ध आहेत. हे सापळे ‘बहेलिया ट्रॅप’, ‘कटनी ट्रॅप’ म्हणूनही ओळखले जातात. बहेलिया शिकाऱ्यांना ‘कटनी गँग’ म्हणूनही ओळखले जाते. स्टील आणि लोखंडाचे हे सापळे लावून वाघांची त्यांच्या शरीराच्या अवयवांसाठी आणि कातडीसाठी शिकार करणे ही बहेलिया शिकारीच्या संघटित टोळ्यांची कार्यपद्धती आहे. विशेष म्हणजे वाघांच्या शिकारीत संपूर्ण कुटुंबीय गुंतलेले असते. पुरुष शिकार करतात, तर महिलांवर वाघांचे अवयव, कातडी यांच्या वहनाची जबाबदारी असते. हे सर्व त्या एका कापडात गुंडाळून पोटाशी बांधतात आणि गर्भवती असल्याचे भासवतात.
महाराष्ट्रातील वाघांच्या शिकारीचा इतिहास
२०१३ ते २०१६ या कालावधीत महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणात एकापाठोपाठ एक शिकारी उघडकीस आल्या. मेळघाटातून हे शिकारसत्र उघडकीस आले आणि तेव्हा महाराष्ट्राला या शिकारी जमातीची ओळख झाली. मेळघाट जवळील ढाकणा येथे मे २०१३ मध्ये वाघाची शिकार उघडकीस आली. त्यानंतर २९ मे २०१३, ८ जून २०१३ अशा एकापाठोपाठ एक वाघाच्या शिकारी उघडकीस येत गेल्या. त्यावेळी तब्बल २० ते २५ वाघांची शिकार झाल्याची नोंद वनखात्याने केली असली तरीही प्रत्यक्षात हा आकडा मोठा असल्याचे म्हणणे होते. मेळघाटात सर्वाधिक शिकारी बहेलियांनी केल्या. तर ताडोबा-अंधारी व्याघ्रप्रकल्प, पेंच व्याघ्र प्रकल्प, उमरेड-करांडला अभयारण्य, बोर व्याघ्रप्रकल्प यासह प्रादेशिक विभागातूनही वाघांची शिकार केली. अमरावती, चंद्रपूर, नागपूर, यवतमाळ या जिल्ह्यातून त्यांनी वाघांची शिकार केली. या शिकार प्रकरणात जवळजवळ १५० बहेलिया शिकाऱ्यांना अटक करण्यात आली. तर २० पेक्षा जास्त शिकाऱ्यांना शिक्षादेखील झाली.
कोण आहे अजित बहेलिया?
तब्बल १० ते ११ वर्षानंतर अजित बहेलिया हा शिकारी पुन्हा एकदा विदर्भात परतला आहे. अजित, केरू आणि कुट्टू हे तीनही सख्खे भाऊ वाघांच्या शिकारीत तरबेज होते. अजित हा त्यावेळी नागपूर आणि परिसरात झालेल्या वाघाच्या शिकारीत ‘मोस्ट वॉन्टेड’ होता. वाईल्डलाईफ क्राईम कंट्रोल ब्युरोला माहिती दिल्यानंतर २०१४-१५ मध्ये त्याला तिरुपती येथून अटक करण्यात आली. तर केरू शेवटपर्यंत वनखात्यातील अधिकाऱ्यांच्या हाती लागला नाही. तर कुट्टूला मात्र वनाधिकाऱ्यांच्या हाती लागला. हे प्रकरण सीबीआयकडे सोपविण्यात आले. अजितला याप्रकरणात शिक्षा झाली. ही शिक्षा पूर्ण करून तो बाहेर पडला. त्यानंतर अजितला १८ जुलै २०२४ ला मध्य प्रदेश वनखात्याने अटक केली. सप्टेंबर २०२४ मध्ये तो जामिनावर बाहेर आला. आता २५ जानेवारीला महाराष्ट्रातील चंद्रपूर जिल्ह्यातील राजुरा येथे महाराष्ट्र वनविभागाने त्याला ताब्यात घेतले. यात मेळघाट येथे स्थापन झालेल्या वन्यजीव गुन्हे नियंत्रण शाखेची भूमिका महत्त्वाची आहे.
वाघांच्या अवयवांची किंमत किती?
२०१२-१३ या वर्षात वाघांच्या शिकारी उघडकीस आल्या, त्यावेळी वाघाच्या कातडीसाठी सुमारे पाच लाख रुपये आकारले जात होते. या दहा वर्षांत ही किंमत जवळजवळ दुप्पट झाली आहे. एका वाघाच्या कातडीसाठी तब्बल १५ लाख रुपये आकारले जात आहे. तर हाडांसाठी १२ ते १५ लाख रुपये आकारले जात आहे. त्यामुळे एका वाघाची किंमत सध्याच्या परिस्थितीत किमान २५ लाख रुपये आहे. अजितला ताब्यात घेतले त्यावेळी त्याच्या भ्रमणध्वनीवरून तब्बल २० लाखांचा आर्थिक व्यवहार झाल्याचे समोर आले. मात्र, दुसऱ्या दिवशी त्याला अटक करून वनकोठडी सुनावण्यात आली आणि त्यानंतरच्या तपासात तब्बल ७० लाख रुपयांचा व्यवहार झाल्याचे समोर आले. ही रक्कम आणखीही वाढण्याची शक्यता आहे. मध्य भारतातून किमान दहा वाघांच्या शिकारीची दाट शक्यता वर्तवण्यात येत आहे.
rakhi.chavhan@expressindia.com
