अमेरिकेच्या ‘टुकार’ चिपनिशी चीनचा भन्नाट तंत्राविष्कार…चायना-मेड ‘DeepSeek’ चॅटबोटने जगभर खळबळ का उडवली?

‘डीपसीक’ काय आहे?

‘डीपसीक’ हे चॅटजीपीटीसारखे कृत्रिम प्रज्ञा तंत्रज्ञानावर आधारित चॅटबोट आहे. हे चॅटबोट ‘लार्ज लँग्वेज मॉडेल’च्या आधारे काम करत प्रश्नकर्त्याच्या सर्व प्रकारच्या प्रश्नांची अचूकतम उत्तरे किंवा पर्याय उपलब्ध करून देते. चीनमधील गुंतवणूकदार आणि हेज फंड मॅनेजर लियांग वेनफेंग यांनी २०२३मध्ये स्थापन केलेल्या ‘डीपसीक’ (DeepSeek) कंपनीच्या चॅटबोटची ‘आर वन’ ही आवृत्ती नुकतीच २० जानेवारी रोजी जगभरात सादर करण्यात आली. अवघ्या आठ दिवसांत ‘डीपसीक’ हे ॲपल स्टोअरवरील सर्वाधिक डाऊनलोड करण्यात आलेले मोफत ॲप ठरले आहे. त्याचे सर्वाधिक वापरकर्ते अमेरिकेत आहेत, हे विशेष.

‘डीपसीक’ चॅटजीपीटीसारखेच; तरीही चर्चा का?

कोणत्याही चॅटबोट तंत्रज्ञानामध्ये ‘एलएलएम’ अर्थात ‘लार्ज लँग्वेज मॉडेल’ची भूमिका निर्णायक असते. हे ‘एलएलएम’ चॅटबोटला वापरकर्त्याचे प्रश्न समजून घेण्यात मदत करते, त्या प्रश्नाशी संबंधित तपशिलाचे वापरकर्त्याच्या गरजेनुसार पृथक्करण करून योग्य माहिती, योग्य शब्दांत आणि भाषेत त्याच्यासमोर मांडते. वापरकर्त्याच्या भावना ओळखून त्याच्या ‘प्रश्न शृंखले’चा योग्य अंदाज बांधून चॅटबोट आणि वापरकर्ता यांच्यात संवाद घडवून् आणण्यात ‘एलएलएम’ महत्त्वाचे कार्य पार पाडते. याशिवाय ‘एलएलएम’च्या सतत नवीन माहिती आत्मसात करण्याच्या गुणांमुळे चॅटबोट अधिक प्रगत होत जाते. ‘डीपसीक’ची ‘आर वन’ ही आवृत्ती चॅटजीपीटी किंवा आताच्या अन्य कृत्रिम प्रज्ञा प्रारूपांपेक्षा (एआय) अधिक प्रगत असण्यामागचे मोठे कारण हे त्याचे अधिक सक्षम ‘एलएलएम’ आहे. पण त्याहीपेक्षा महत्त्वाचे म्हणजे,‘डीपसीक’ हे आतापर्यंतच्या कोणत्याही कृत्रिम प्रज्ञा प्रारूपापेक्षा कितीतरी पट कमी खर्चात तयार झालेले प्रारूप आहे. एवढेच नव्हे तर, ‘डीपसीक’ पूर्णपणे ‘ओपन सोर्स’ पद्धतीने काम करणारे असल्यामुळे कोणताही ॲप डेव्हलपर मोफत त्याचा वापर करून आपले ‘एआय’ ॲप विकसित करू शकतो. सध्या चॅटजीपीटी हेच काम दोनशे डॉलरमध्ये करते.

चीनची अमेरिकेवर कुरघोडी

२०२३मध्ये ‘ओपनएआय’ने चॅटजीपीटी जगासमोर आणल्यापासून कृत्रिम प्रज्ञा तंत्रज्ञानाची मक्तेदारीच जणू अमेरिकेकडे गेली होती. ‘ओपनएआय’ नंतर गुगल, मायक्रोसॉफ्ट, मेटा अशा अमेरिकी तंत्रज्ञान कंपन्यांनी आपापले ‘एआय मॉडेल’ आणून जनरेटिव्ह एआयवर अमेरिकेचेच वर्चस्व राहील, याकडे लक्ष दिले. त्यासाठी अब्जावधी डॉलर अक्षरश: ओतण्यात आले. त्याचवेळी चीनसारख्या प्रतिस्पर्धी राष्ट्राला या तंत्रज्ञानात मागे ठेवण्यासाठी अमेरिकेने सर्वतोपरी प्रयत्न केले. ‘एआय’ मॉडेलची भिस्त पूर्णपणे संगणकीय चिपवर असते. चिप जितकी प्रगत तितके ‘एआय’ आधुनिक. या चिपनिर्मितीत जगात अव्वल असलेल्या एन्व्हिडिया कंपनीकडूनच अन्य राष्ट्रांना चिप तंत्रज्ञान निर्यात होते. मात्र, चीनला मागे टाकण्यासाठी अमेरिकेने २०२२मध्ये अत्याधुनिक चिपच्या निर्यातीवर निर्बंध आणले. त्यामुळे चीनला दुय्यम दर्जाच्या चिपचा पुरवठा होऊ लागला. याचा परिणाम या देशाच्या कृत्रिम प्रज्ञा तंत्रज्ञान प्रगतीवर झाला. अलिबाबा, टेन्सेंट आणि हुवावेईसारख्या चिनी कंपन्यांनी आपापले ‘एआय’ मॉडेल बनवून स्पर्धेत उतरण्याचा प्रयत्न केला. परंतु, त्यात ते टिकूच शकले नाहीत. अशा वेळी अवघ्या दोन वर्षांत ‘डीपसीक’ने मोठी मजल मारली तीही अमेरिकेकडून मिळणाऱ्या दुय्यम दर्जाच्या चिपवर.

संकटातून सुसंधी

कृत्रिम प्रज्ञा तंत्रज्ञान जितके प्रगत, सक्षम तितके ते खर्चिक, असे समीकरण आजवर दृढ होते. याच गृहितकावर अमेरिकेतील ‘एआय’ कंपन्यांनी कोट्यवधी डॉलर गुंतवून ‘मॉडेल’ तयार केले. हे चॅटबोट अविरत कार्यरत राहावेत, यासाठी काही तंत्रज्ञान कंपन्यांनी चक्क अणूऊर्जा प्रकल्पच खरेदी केले. उदाहरणेच द्यायची झाली तर ‘एआय’ सुधारणांसाठी ‘एक्स’चे सीईओ इलॉन मस्क यांनी गेल्या वर्षी वैयक्तिक १० अब्ज डॉलर गुंतवले आणि आपल्या भागीदारांकडूनही ‘एआय’मध्ये जवळपास ५०० अब्ज डॉलरची गुंतवणूक करवून घेतली. मेटाने याच कामासाठी चालू वर्षात ६५ अब्ज डॉलर खर्च करण्याचे नुकतेच जाहीर केले. असे असताना ‘डीपसीक’ची अत्याधुनिक आवृत्ती केवळ ६० लाख डॉलरमध्ये झाली, तीही अमेरिकेकडून आयात केलेल्या दुय्यम दर्जाच्या चिपचा वापर करून. असंख्य चिपची जोडसाखळी तयार करून आणि त्या साखळीमध्ये मुख्य कार्य विभागून दिल्यास अतिशय कमी खर्चात, कमी ऊर्जेत जटीलतम कार्य पार पाडता येते, हे ‘डीपसीक’ने दाखवून दिले आहे.

महासत्तांमधील स्पर्धेला नवे कारण

डोनाल्ड ट्रम्प यांनी राष्ट्राध्यक्षपदाची सूत्रे स्वीकारण्याच्या जवळपास आठेक दिवस आधी तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष जो बायडेन यांनी नवीन कायदा जारी करून अमेरिकेतील चिप तंत्रज्ञान अन्य देशांना देण्यावर निर्बंध आणले. ब्रिटन, ऑस्ट्रेलियासह १८ ‘मित्र’ देश वगळता अन्य देशांना अत्याधुनिक ‘एआय’ चिप निर्यात करू नयेत, अशी तरतूद या कायद्यात करण्यात आली आहे. कृत्रिम प्रज्ञा तंत्रज्ञान क्षेत्रात आपलीच मक्तेदारी राहावी, हा अमेरिकेचा यामागचा हेतू आहे. या कायद्यावर अंतिम शिक्कामोर्तब करण्याचा निर्णय डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या हाती आहे. ट्रम्प यांची एकंदर प्रवृत्ती पाहता, या कायद्याला अधिक कठोर कसे करता येईल, यावर त्यांचा भर असेल असे दिसते. पण त्या निर्णयामुळे ‘एन्व्हिडिया’सारख्या चिपनिर्मात्या कंपन्या धास्तावल्या आहेत. अशा प्रकारच्या कायमस्वरूपी निर्यातबंदीमुळे चीन, भारत यासारखी राष्ट्रे स्वत:च चिप तंत्रज्ञान विकसित करण्यावर भर देतील. त्यातही चीन याकामी आक्रमक राहील, अशी भीती अमेरिकेतील काही तज्ज्ञांनी तेव्हाच वर्तवलीही होती. ती आठवडाभरात खरी ठरली आहे.

चीन एआय स्पर्धेत आजवर मागे का होता?

‘एआय’ तंत्रज्ञान निर्मितीत चीन मागे पडण्यामागे चिनी सरकारचे नियमनही जबाबदार होते. पूर्णपणे स्वायत्त अशा ‘एआय’ मॉडेलकडून चिनी धोरणांबाबत राजकीय टिप्पणी किंवा संवेदनशील माहिती प्रसारित होण्याच्या भीतीने चीन सरकारने याबाबत अधिक सावध पवित्रा घेतला होता. मात्र, आता त्यातही बदल झालेला दिसतो. कारण ज्या दिवशी ‘डीपसीक’ जगभर प्रदर्शित झाले त्याच दिवशी कंपनीचे संस्थापक लियांग वेनफेंग हे चीनच्या पंतप्रधानांच्या भोजन समारंभात अतिथी म्हणून उपस्थित होते.

चिनी ते चिनीच!

‘एआय’ तंत्रज्ञान निर्मितीत चीन मागे पडण्यामागे चिनी सरकारची कठोर सेन्सॉर धोरणेही जबाबदार आहेत. पूर्णपणे स्वायत्त अशा ‘एआय’ मॉडेलकडून चिनी राष्ट्रवादाला धक्का पोहोचवणारी राजकीय टिप्पणी किंवा संवेदनशील माहिती प्रसारित होण्याच्या भीतीने चीन सरकारने याबाबत अधिक सावध पवित्रा घेतला होता. मात्र, ‘एआय’ला टाळून प्रगती करणे अशक्य असल्याचे लक्षात आल्यानंतर चीन सरकारनेही ‘एआय’ समावेशक धोरण स्वीकारल्याचे दिसते. कारण ज्या दिवशी ‘डीपसीक’ जगभर प्रदर्शित झाले त्याच दिवशी कंपनीचे संस्थापक लियांग वेनफेंग हे चीनच्या पंतप्रधानांच्या भोजन समारंभात अतिथी म्हणून उपस्थित होते, हा योगायोग नसावाच. अर्थात हे सगळे होत असताना ‘डीपसीक’ चीनबाबतच्या वादग्रस्त मुद्द्यांबाबत ‘ठरवून’ उत्तरे देतो, असेही दिसून आले आहे. ‘क्षी जिनपिंग यांच्याबाबत तुमचे मत काय’ किंवा ‘तैवानबाबत चीनची भूमिका योग्य आहे का’ अशा प्रकारच्या प्रश्नांवर ‘ही चर्चा माझ्या कार्यकक्षेबाहेरची आहे’ असे सारवासारवीचे उत्तर हे चॅटबोट देते. ही पळवाट ‘डीपसीक’ने कायम ठेवली तर मात्र, या तंत्रज्ञानाच्या लोकप्रियतेवर मर्यादा येऊ शकतात.