मुघल गार्डन्सची जितकी चर्चा होते, तितकी ‘राजपूत गार्डन्स’ची का होत नाही?

दिल्लीतील इंडिया इंटरनॅशनल सेंटर येथे १६ जानेवारी रोजी आयोजित करण्यात आलेल्या आपल्या व्याख्यानात ‘Evoking the Sounds and Scents of Monsoon in the Gardens of Rajasthan’, स्कूल ऑफ प्लॅनिंग अँड आर्किटेक्चर (SPA) येथील प्राध्यापिका प्रियालीन सिंह यांनी हा असमतोल सुधारण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी डीगच्या बागा, उदयपूरच्या ‘सहेलियों की बारी’, नागौरमधील जलमहाल आणि चित्तौडच्या राणी पद्मिनीच्या महालातील बागा यांचा संदर्भ देत १७ व्या आणि १८ व्या शतकांतील राजस्थानातील बागांनी पावसाच्या भावनेला कसे सजीव केले होते आणि पर्यावरणाच्या संवर्धनाचे काम कसे केले यावर प्रकाश टाकला.

आणखी वाचा

शिवकालीन शस्त्रे पाहताना आबालवृद्ध भारावले, कराडमधील प्रदर्शनाला उत्स्फूर्त प्रतिसाद

‘मुलुंडचे लवकरच नवीन धारावी नामांतर’, संतप्त मुलुंडवासियांकडून मुलुंडमध्ये…

निसर्गलिपी : सामुदायिक शेतीचा आनंद

भोसलेकालीन ‘आमराई’ ओसाड होण्याच्या मार्गावर!

कोल्हापुरातील दोन गावात विधवा प्रथा बंद, भेदभावाला मूठमाती देण्याचा ग्रामसभेचा निर्णय

बोरिवलीत प्रसूतिगृहाच्या भूखंडावर वाहनतळ; प्रसूतिगृहाची प्रतीक्षाच

शिवाजी पार्क मैदानातील मातीचा धुरळा कधी खाली बसणार?

लोकशिवार : रोपवाटिकेचे गाव!

“या बागा म्हणजे निसर्ग, ऋतू आणि पाणी यांच्या समीकरणातून जीवनाचा उत्सव साजरा करण्याचा एक मार्ग होत्या,” असे सिंह म्हणाल्या. आधुनिक भारतीय लँडस्केप डिझाइन्स अनेकदा एकसुरी किंवा दिखाऊ दृश्य अनुभवापुरते मर्यादित असते. त्याच्या विपरीत राजपूत बागा समृद्ध अनुभवात्मक सौंदर्यशास्त्र सादर करतात. पावसाळ्यातील प्रणयरम्य वातावरणाला उजाळा देणाऱ्या पार्श्वभूमीवर ‘मेघ मल्हार’च्या स्वरांबरोबर सिंह यांनी या बागा मुघल आणि राजपूतांसाठी स्थैर्य आणि समृद्धीचे प्रतीक कशा होत्या, याचा शोध घेतला. उदयपूरमधील सहेलियों की बारी ही पाण्यावर आधारित बाग एक हरित चमत्कार आहे. दुहेरी छताच्या पॅव्हिलियनच्या स्तंभांमध्ये लपवलेल्या पाईप्सद्वारे पाणी वर उचलले जाई आणि नंतर पावसाच्या धबधब्याचा प्रभाव निर्माण केला जात असे. राजस्थानातील डीगची बाग पावसाळ्याच्या आनंदाचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. या बागेच्या रचनेत जलमहाल किंवा पाण्यावरच्या महालाच्या संकल्पनेला औपचारिक मुघल बागांच्या चार बाग रचनेबरोबर यशस्वीपणे एकत्र केले होते.

“आकाशाचा पोत, रंग, सुगंध यांचा अप्रतिम अनुभव आम्हाला मिळाला,” असे इतिहासतज्ज्ञ नारायणी गुप्ता म्हणाल्या. त्या दिल्लीतल्या इंडिया इंटरनॅशनल सेंटर (IIC) येथे आयोजित पॅनेल चर्चेत सहभागी होत्या. त्यांच्याबरोबर प्रियालीन सिंग, रिमा हूजा (जयपूर विरासत फाउंडेशनच्या व्यवस्थापकीय विश्वस्त) आणि अनुज श्रीवास्तव (आर्किटेक्ट आणि लेखक) उपस्थित होते. गुप्ता यांनी सांगितले की, बागा शहराच्या इतिहासाची आणि समकालिनतेच्या नोंदी आहेत. त्यातील वास्तुकला, स्मारकं आणि प्राचीन अवशेष समृद्ध परंपरेचा वारसा सांगतात. “आपल्या शहरामध्ये मुघल इतिहासात राजपूत घटक देखील आहे आणि दिल्लीचा दीर्घ इतिहास केवळ राजवटींच्या कथनाच्या रूपात वाचता येत नाही, तर तो विविध भूप्रदेशांच्या संगम बिंदूच्या स्वरूपात देखील वाचता येतो,” असे गुप्ता म्हणाल्या.

राजपूत बागांचे सौंदर्यशास्त्र

संगीत, कविता, कला आणि नंतर बागांच्या रचनेत ऋतूंचे संक्रमण स्पष्टपणे १६ व्या शतकातील चित्रांमध्ये दिसून येतो. वाळवंटात पाण्याच्या कमतरतेमुळे बागा अशा प्रकारे तयार केल्या गेल्या की ज्यामुळे कोरड्या महिन्यांमध्येही पावसाचा आभास निर्माण होईल. सिंह यांनी याला बुंद बुदे मांडणी असे म्हटले. या रचनेत पाण्याने भरलेल्या तळ्यात ठेवलेल्या छिद्रयुक्त फळकुटावरून पाणी उसळत असे. पाइप प्रणालीद्वारे पाण्याला पुरेशी गती मिळत असे, त्यामुळे वाहत्या पाण्याचा हळूवार आवाज निर्माण होई. “वारंवार येणाऱ्या दुष्काळांमुळे, कदाचित या विलासाची निर्मिती पावसाळ्याच्या आठवणी जागृत करण्याच्या इच्छेतून झाली असावी, असे सिंह यांनी सांगितले. तसेच, ही रचना अजूनही जैसलमेरमधील मूरसागर बागेत टिकून आहे, असेही त्यांनी नमूद केले. काही अंशी, या बागांच्या रचनेत राजस्थानातील लोक सतत काटकसरीपणा आणि वैभव यांच्यात संतुलन साधण्याचा प्रयत्न करत होते, याचे प्रतिबिंब किंवा विस्तार दिसतो. “राजस्थानातील पाण्याशी संबंधित सर्वात भव्य प्रयोग बागांच्या रचनेत दिसतो. याची सुरुवात चित्तोडमधील राणी पद्मिनीच्या महालातील बागेतून झाली. याचा पुढील विकास आमेरमधील क्यारीमध्ये दिसतो आणि शेवटी उदयपूरमधील जग निवास व जग मंदिर येथील तलाव महालाच्या परंपरेत तो पूर्णत्त्वास गेला,” असे त्या म्हणाल्या.

सिंह यांनी सांगितले की, १६ व्या शतकातील वैष्णव काव्य आणि कृष्णाच्या पौराणिक भूमी ब्रजचे भौगोलिक स्थान हे राजस्थानाच्या सांस्कृतिक परिसराचा भाग आहे. यांनी त्या काळातील सौंदर्यशास्त्रावर महत्त्वाचा प्रभाव टाकला. “या बागा म्हणजे स्थानिक संस्कृतीचा आविष्कार होत्या, जिथे वैष्णव प्रभाव अजूनही बागांतील विविध राजवाड्यांच्या रचनेच्या नावांमध्ये दिसून येतो. गोपाल भवन, किशन भवन, नंद भवन इत्यादी सर्व कृष्णाच्या नावांचे उल्लेख आहेत,”असे त्या म्हणाल्या. मात्र, उदयपूरच्या बागा जैसलमेरच्या बागांपेक्षा भिन्न होत्या. इथेच संस्कृती, भौगोलिक परिस्थिती आणि निसर्गदृश्य यांची महत्त्वाची भूमिका होती. “त्यांच्या भौगोलिक स्थानाच्या टोपोग्राफिक (भूआकृती) आणि हवामानातील रचनेमुळे त्या वेगळ्या होत्या. भारताच्या पश्चिमेकडील कोरड्या आणि अर्ध-कोरड्या भागात एक संपूर्ण वाळवंट होते, तर दुसऱ्या ठिकाणी थोडे पाणी उपलब्ध होते,” असे त्या म्हणाल्या.

इतिहासतज्ज्ञ नारायणी गुप्ता सांगतात की, बागा, त्यांचा विकास आणि इंग्लंडपासून जपानपर्यंत विविध प्रभावांचे त्यांनी केलेला स्वीकार हा शहराच्या इतिहासाचा एक अविभाज्य भाग आहे. त्या शाळेतील पाठ्यपुस्तकांमध्ये केवळ राजे, योद्धे आणि तहांपलीकडे जाऊन माळी आणि बागकाम करणाऱ्या तज्ज्ञांचाही सन्मान व्हावा, असे मानतात. “निसर्गाच्या कार्याला पूरक ठरणारे सर्जनशील कौशल्य असलेल्या लोकांकडे लक्ष दिले पाहिजे,” असे त्यांनी सांगितले. इतिहास, नागरिकशास्त्र किंवा कलात्मक नवकल्पना यांचा अभ्यास अभ्यासक्रमात होत नाही, याबद्दल त्यांनी खेद व्यक्त केला. पर्यावरणीय इतिहास, वास्तुशास्त्रीय इतिहास आणि बागांचा इतिहास हे सर्व शालेय अभ्यासक्रमात समाविष्ट केले गेले पाहिजेत, असे त्या म्हणाल्या. “ही थीम मुलांमध्ये उत्तम प्रकारे रुजवता येते, कारण त्यांचे वय आणि आकार पृथ्वीशी, झाडांशी आणि वनस्पतींशी अधिक जवळीक साधून देतात,” असे त्या म्हणाल्या. गुप्ता म्हणाल्या की, १९०० च्या दशकापासून उत्तर भारतातील बहुतेक पुरातत्त्वीय स्थळांच्या आसपास बागा उभारल्या जाऊ लागल्या. त्यामुळे अनेक ठिकाणी मानवी वस्ती हटवण्यात आली. “अलीकडच्या वर्षांत अतिउत्साहाच्या परिणामस्वरूप काही पुरातत्त्वीय रचनाही हटवण्यात आल्या आहेत,” असे त्या म्हणाल्या.