जागतिक स्मारक निधी (WMF) कडून या वर्षी आपल्या सांस्कृतिक वारसा स्थळाच्या यादीत चंद्राचा समावेश करण्यात आला आहे. चंद्राचा जागतिक स्मारक निधीच्या २५ ‘लुप्तप्राय वारसा स्थळांच्या’ यादीत समावेश करण्यात आला आहे. हे ऐकायला चित्रपटाच्या कथानकासारखे वाटत असले तरी हे खरे आहे, त्यामुळे चंद्राच्या अस्तित्वाविषयी चिंता निर्माण झाली आहे. जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत चंद्राचा समावेश करण्याचे कारण काय? जाणून घेऊ.
धोक्यात असलेल्या वारसा स्थळांच्या यादीत चंद्राचा समावेश
‘Space.com’च्या मते, जागतिक स्मारक निधी (WMF) द्वारे धोक्यात असलेल्या जागतिक वारसा यादीत चंद्राचा समावेश करण्यात आला आहे. जागतिक स्मारक निधी ही जगातील सर्वात मौल्यवान ठिकाणांचे रक्षण करण्यासाठी समर्पित अग्रगण्य असणारी स्वतंत्र संस्था आहे. वर्ल्ड मॉन्यूमेंट्स फंडने त्यांच्या २०२५ च्या वर्ल्ड मॉन्यूमेंट्स वॉचमध्ये पाच खंडांमधील २९ देशांमध्ये २५ नवीन साइट्स जोडल्या आहेत. सूचीबद्ध केलेल्या इतर साइट्समध्ये तुर्कियेमधील अंताक्या, आफ्रिकेतील स्वाहिली किनारा, फ्रान्समधील सॉर्बोनचे चॅपल, चीनमधील मैजिशान, युनगांगचे बौद्ध ग्रोटो आणि अमेरिकेतील मेनचे दीपगृह यांचा समावेश आहे. स्मिथसोनियननुसार, ना-नफा संस्था दर दोन वर्षांनी युद्ध आणि हवामान बदलामुळे धोक्यात आलेल्या सांस्कृतिक वारसा स्थळांची यादी तयार करतात.
हेही वाचा : ‘FBI’ने भारतीय युवकावर ठेवले दोन कोटी रुपयांचे बक्षीस; कोण आहे भद्रेशकुमार पटेल?
२०२५ च्या यादीत २०० हून अधिक नामांकनांची तपासणी झाली. चंद्राचे नामांकन इंटरनॅशनल सायंटिफिक कमिटी ऑन एरोस्पेस हेरिटेज ऑफ द इंटरनॅशनल कौन्सिल ऑन मोन्युमेंट्स अँड साईट्सने (ICOMOS) केले आहे. हा जगातील स्मारके आणि स्थळांच्या संवर्धनासाठी समर्पित एक गैर-सरकारी गट आहे. लुप्तप्राय वारसा स्थळांच्या यादीत चंद्राचा समावेश करण्याचा अंतिम निर्णय आंतरराष्ट्रीय वारसा तज्ज्ञांच्या स्वतंत्र पॅनेलने घेतला आहे.
जागतिक स्मारक निधीचे अध्यक्ष आणि सीईओ बेनेडिक्ट डी.मॉन्टलॉर यांनी ‘न्यूयॉर्क टाइम्स’ला सांगितले की, चंद्र आमच्या कार्यक्षेत्राच्या बाहेर दिसतो. परंतु, मानव अंतराळात अधिकाधिक प्रयत्न करत असताना आम्हाला वाटते की, स्वतःला संघटित करण्याची ही योग्य वेळ आहे. न्यूजवीक नुसार, जागतिक स्मारक निधीने त्याच्या वॉच लिस्टमधील ३५० साइट्सना १२० दशलक्ष डॉलर्सपेक्षा अधिक दिले आहे. वॉच लिस्टद्वारे व्युत्पन्न केलेल्या जागरुकतेमुळे साइटसाठी आणखी ३०० दशलक्ष डॉलर्स जमा केले आहेत.
पण, चंद्राचा या यादीत समावेश का करण्यात आला?
‘Space.com’नुसार, चंद्रावरील मानवतेचा वारसा जपण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय सहमती निर्माण करणे ही यामागची कल्पना आहे. मानव आणि यंत्रमानवाने चंद्राच्या पृष्ठभागाचा शोध घेतला आहे आणि तेथे अनेक वस्तू सोडल्या आहेत. जसे की, १९६९ मध्ये अपोलो ११ मोहिमेदरम्यान अंतराळवीरांच्या पावलांचे ठसे, अमेरिकेचा ध्वज, चंद्रावरील मानवाची पहिली पावले प्रसारित करणारा टीव्ही कॅमेरा आणि अंतराळवीरांनी सोडलेली मेमोरियल डिस्क. एकट्या ट्रँक्विलिटी बेसमध्ये, अंतराळवीर प्रथम अपोलो ११ दरम्यान चालले होते, तिथे १०० हून अधिक कलाकृती आहेत. ट्रँक्विलिटी बेससारखी ठिकाणे खगोलशास्त्रीय अभ्यासासाठीची विज्ञान आणि अभियांत्रिकीतील टप्पे आहेत आणि वाढत्या वैज्ञानिक ज्ञानाचे स्रोत आहेत,” असे जागतिक स्मारक निधीचे म्हणणे आहे.
“या लँडिंग साइट्स अशा क्षणांनादेखील चिन्हांकित करतात, ज्यांनी सामूहिक कल्पनाशक्तीला चालना दिली,” असेही या संघटनेचे सांगणे आहे. या मौल्यवान वस्तू आणि ज्या ठिकाणी मानवतेने आपली छाप सोडली आहे अशा ठिकाणांचे रक्षण करण्यासाठी सुरक्षा उपाय योजण्याची कल्पना आहे. “पहिल्यांदाच पृथ्वीच्या पलीकडे मानवतेच्या पहिल्या पावलांची साक्ष देणाऱ्या कलाकृती ओळखण्याची आणि जतन करण्याची तातडीची गरज प्रतिबिंबित करण्यासाठी या यादीत चंद्राचा समावेश करण्यात आला आहे. हा आमच्यासाठी एक निर्णायक क्षण आहे,” असे मॉन्टलॉर यांनी ‘Space.com’ ला सांगितले.
मॉन्टलॉर म्हणाले की, इतर शेकडो लेख आहेत जे मानवतेचा वारसा प्रतिबिंबित करतात. स्मिथसोनियनच्या म्हणण्यानुसार, चंद्रावर दोन खाजगी रोबोटिक लँडर ठेवण्यासाठी फ्लोरिडातील नासाच्या केनेडी स्पेस सेंटरमधून स्पेसएक्स रॉकेट प्रक्षेपित केले, त्याच दिवशी हा निर्णय घेण्यात आला. त्यात असेही नमूद करण्यात आले आहे की, नासा आपल्या आर्टेमिस प्रोग्रामद्वारे २०२५ पर्यंत लोकांना चंद्रावर परत पाठवू इच्छित आहे आणि तेथे कायमस्वरूपी तळदेखील बांधू इच्छित आहेत.
आउटलेटने चंद्राजवळील ‘स्पेस जंक’चे वाढते प्रमाण तसेच नवीन अंतराळ पर्यटन व्यवसायाकडेदेखील लक्ष वेधले. या सर्व गोष्टींमुळे चंद्रावरील ऐतिहासिक स्थळे नष्ट होऊ शकतात, असे तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे. जागतिक स्मारक निधीने म्हटले आहे की, चंद्राच्या पृष्ठभागावरील ९० हून अधिक साइट्स ज्या मानवजातीच्या धैर्य आणि कल्पकतेचे सर्वात विलक्षण पराक्रम, दर्शवतात ते धोक्यात असू शकतात. “भविष्यातील मोहिमेद्वारे शोषणात्मक भेटी, स्मरणिका आणि चंद्राच्या खाजगी शोधामुळे अखेरीस या अद्वितीय सांस्कृतिक वारशाची तडजोड होऊ शकते, कलाकृती काढून टाकल्या जाऊ शकतात आणि चंद्राच्या पृष्ठभागावरील ठसे आणि ट्रॅक कायमचे मिटवले जाऊ शकतात,” असा इशारा जागतिक स्मारक निधीने दिला आहे.
हेही वाचा : भारतात कच्च्या तेलाच्या किमती वाढणार? अमेरिकेच्या निर्बंधांमुळे रशियाशी तेलव्यवहार महागणार?
“तरीही पुरेशा संरक्षण प्रोटोकॉलशिवाय हाती घेतलेल्या चंद्र क्रियाकलापांना गती देत असताना त्यांना वाढत्या जोखमींचा सामना करावा लागतो,” असे डी. मॉन्टलॉर म्हणाले. “चंद्राचा समावेश वारसा संरक्षित करण्यासाठी सक्रिय आणि सहकारी धोरणांची सार्वत्रिक गरज अधोरेखित करतो. मग ते पृथ्वीवर असो किंवा त्यापलीकडे. हे आपल्या सामूहिक कथनाचे प्रतिबिंब आणि संरक्षण करतात.”
