प्राण्यांजवळ राहणे, लपणे यांकरिता पुरेशी जागा नसल्याने प्राण्यांनी मानवी अधिवासात हस्तक्षेप करण्यास सुरुवात केली. या जंगली प्राण्यांमध्ये मानवी वस्तीत भटकणाऱ्या बिबट्यांची संख्या अधिक आहे. त्यांचा जंगली अधिवास नष्ट केल्याचा हा परिणाम आहे. विविध कारणांसाठी बिबट्यांची हत्या केल्याच्या बातम्या अनेक भागांतून समोर आल्या आहेत. पाकिस्तानमध्येदेखील मोठ्या प्रमाणात बिबट्यांची हत्या करण्यात येत आहे. इस्लामाबादमधील पाकिस्तान म्युझियम ऑफ नॅचरल हिस्ट्रीमध्ये दोन टॅक्सीडर्मी म्हणजे काय ते थोडक्यात स्पष्ट करा. बिबट्याच्या त्वचेवर काम करतात.
त्यांनी सांगितले, “आम्ही संवर्धन गटांना मृत नमुने आढळल्यास आमच्याकडे पाठवण्यास सांगतो, जेणेकरून आम्ही ते जतन करू शकू आणि तरुण संशोधकांना ते उपलब्ध करून देऊ,” प्राणिशास्त्र संग्रहालयाचे संचालक मुहम्मद आसिफ खान म्हणतात. जम्मू आणि काश्मीर प्रदेशात गोळीबारात ते संशोधन करीत असलेल्या बिबट्याचा मृत्यू झाला, असे त्यांनी सांगितले. परंतु, बिबट्यांची हत्या करण्यामागील मूळ कारणे कोणती? याचा काय परिणाम होणार? त्याविषयी जाणून घेऊ.
बिबट्यांचे अस्तित्व धोक्यात
देशभरात गोळ्या घालून, विष देऊन किंवा मारहाण करून बिबट्यांना संपवण्यात आल्याचे बिबट्यांचे अनेक फोटो आणि व्हिडीओ सोशल मीडियावर व्हायरल झाले आहेत. अशा वाढत्या घटनांमुळे जागतिक स्तरावर असुरक्षित मानल्या जाणाऱ्या प्रजातींचे पाकिस्तानमधील अस्तित्व धोक्यात आले आहे, अशी माहिती संरक्षक गटांनी दिला आहे. जागतिक वन्यजीव निधीचे मुहम्मद वसिम सांगतात, “गेल्या काही वर्षांत बिबट्यांच्या हत्या प्रचंड प्रमाणात वाढल्या आहेत.” २०२४ मध्ये त्यांच्या पथकाने गोळा केलेल्या अप्रकाशित डेटावरून असे दिसून येते की, गेल्या पाच वर्षांत ४५ बिबटे मारले गेले. “माझ्या मते, डेटामधून समोर आलेल्या संख्येपेक्षाही अधिक बिबट्यांचा मृत्यू झाला आहे. कारण- अनेक हत्यांची नोंद होत नाही,” असे वसिम यांनी सांगितले.
बिबट्या हा हिंस्त्र प्राणी आहे, ज्याचा मानवी अधिवासातील वापर दिवसेंदिवस वाढत चालला आहे. परिणामी मानवी वस्तीत शिरल्यास हे बिबटे लोकांवर किंवा अधिक वेळा त्यांच्या शेतातील जनावरांवर हल्ले करतात. परिणामी रागाच्या भावनेतून लोक त्यांची हत्या करतात. अशा हत्यांची अनेकदा नोंद केली जात नाही. १९९० पूर्वी मनुष्य-बिबट्या यांच्यातील संघर्ष दुर्मीळ होता; जंगलतोड वाढल्यामुळे आंतरराष्ट्रीय सरासरी ३१ टक्क्यांच्या तुलनेत आता पाकिस्तानचे जंगल पाच टक्क्यांपेक्षा कमी झाले आहे. त्यामुळे बिबटे मानवी वस्तीत सहज शिरतात. खैबर पख्तुनख्वाच्या उत्तर-पश्चिम प्रांतातील गलियात भागामध्ये २००० च्या दशकात हा संघर्ष नाट्यमयरीत्या वाढला. परिणामी लोकांच्या मृत्यूचे प्रमाणही वाढले. ‘द घोस्ट ऑफ द गलियाट्स’ या नावाच्या एका बिबट्याला २००५ मध्ये पोलिसांनी सापळ्यात अडकवून मारले होते. या बिबट्याने सहा महिलांचा बळी घेतला होता.
बिबट्याच्या हल्ल्याचा अधिक धोका महिलांना
महिलांना बिबट्याच्या हल्ल्याचा धोका अधिक असतो. ग्रामीण समुदायांमध्ये महिला सामान्यत: पाणी आणि सरपण गोळा करण्यासाठी जातात. या कार्यासाठी जंगलात अनेक किलोमीटर चालणे आणि पाण्याच्या स्रोतांवर थांबणे आवश्यक असते. बिबट्यासाठी या हालचाली शिकारीच्या हालचालींसारख्या असू शकतात. संवर्धन गटांनी स्थानिक महिला आणि शाळकरी मुलांच्या बाबतीतील जोखीम कशी कमी करायची यावर काम केले आहे. उदाहरणार्थ- या कामांसाठी एकटे न जाता गटांमध्ये जाणे. या प्रयत्नांमुळे मानवावरील हल्ल्यांची संख्या लक्षणीयरीत्या कमी झाली आहे. तरीही हे हल्ले पूर्णपणे थांबले नाहीत. गलियात प्रदेशातील बांधकाम कामगार सलामत अली तीन वर्षांपूर्वी कामावरून घरी जात असताना एका बिबट्याने त्यांच्यावर हल्ला केला. या हल्ल्यात ते बेशुद्ध झाले. बिबट्याने त्यांच्या वासराला मारले. त्या हल्ल्यानंतर ते पुन्हा काम करू शकले नाहीत.
बिबट्याचे पशुधनावर हल्ले
संपूर्ण पाकिस्तानात बिबट्याचे पशुधनावर हल्ले होत आहेत. लहान शेतकऱ्यांसाठी हे आर्थिक नुकसान आहे. “बिबटे नसतील, तर मला आनंद होईल,” असे अलीकडेच अनेक शेळ्या गमावलेले शेतकरी मोहम्मद याकूब म्हणतात. “ते आमचे नुकसान करत आहेत,” असेही त्यांनी सांगितले. “जेव्हा जेव्हा बिबट्या पशुधनावर हल्ला करतो तेव्हा लोक आक्रमक होतात,” एक समुदाय-आधारित संरक्षक साजिद हुसेन म्हणाले. गेल्या २० वर्षांपासून, ते खैबर पख्तुनख्वामधील अयुबिया राष्ट्रीय उद्यानात आणि आसपासच्या मानव व बिबट्या यांच्यातील संघर्षावर लक्ष देण्याचा प्रयत्न करत आहेत. “माझ्या मते, सरकारी नुकसानभरपाईची योग्य व्यवस्था नसल्याने लोक बिबट्यांना मारत आहेत,” असे त्यांनी सांगितले.
खैबर पख्तुनख्वासह काही प्रांतीय सरकारे वन्यजीवांच्या हल्ल्यात बळी पडलेल्यांना भरपाई देतात. परंतु, ही प्रक्रिया किचकट आहे. प्रभावित व्यक्तीने जवळच्या वन्यजीव कार्यालयात एक विनंती अर्ज देणे आवश्यक आहे आणि हल्ल्याचा पुरावा प्रदान करणे आवश्यक आहे. जर त्यांची गुरे संरक्षित वनक्षेत्रात चरत असतील, तर ते आपोआपच अपात्र ठरतात. काही समुदाय संरक्षित विभागामध्ये राहतात आणि त्यांच्याकडे गुरांना चारण्यासाठी जमीन नसते. असे असले तरी त्यांना अपात्र ठरविले जाते. जरी भरपाई मंजूर केली गेली तरीही नुकसानभरपाईची किंमत फार कमी असते आणि त्या प्रक्रियेसाठी महिने किंवा वर्षे लागू शकतात. अनेक बाधित लोक सरकारी नुकसानभरपाई पूर्णपणे सोडून देतात. त्याऐवजी ते त्यांचे कुटुंब आणि शेजाऱ्यांवर आधारासाठी अवलंबून असतात.
एक महत्त्वाची समस्या वसिम स्पष्ट करतात. ते सांगतात की, नैसर्गिक आपत्तींसाठी हा निधी राज्याच्या अर्थसंकल्पातून येतो, जो हवामानाच्या घटनांबद्दल पाकिस्तानच्या संवेदनशीलतेमुळे आधीच कमी झालेला आहे. परिणामी मानव – वन्यजीव संघर्षाला कमी प्राधान्य दिले जाते. ते म्हणतात, “मानव-वन्यजीव संघर्षाला बळी पडलेल्यांसाठी योग्य नुकसानभरपाई प्रणालीव्यतिरिक्त, या समस्यांना सामोरे जाण्यासाठी आम्हाला आमच्या विभागांना प्रशिक्षित टास्क फोर्सने सुसज्ज करणे आवश्यक आहे.” बिबट्यांच्या हत्येला आळा घातला नाही, तर त्यांची संख्या मोठ्या प्रमाणात घटण्याचा इशारा वसिम यांनी दिला. पाकिस्तानमध्ये राहिलेल्या वन्य बिबट्यांची संख्या अज्ञात आहे; परंतु अंदाजानुसार फक्त काही बिबटे शिल्लक आहेत.
पाकिस्तानात बिबट्यांची संख्या किती?
पाकिस्तानात बिबट्याची लोकसंख्या विरळ असली तरी ती देशाच्या बहुतांश भागांत पसरलेली आहे. राजधानी इस्लामाबादमध्येही सुमारे १० वन्य बिबटे आहेत, जे शहराच्या बाहेरील मरगल्ला हिल्स राष्ट्रीय उद्यानात फिरतात. शहरी भागाच्या सान्निध्यात हे बिबटे विशेषतः असुरक्षित असतात. स्थानिक पर्यावरण गटांच्या प्रयत्नांना न जुमानता, दोन वर्षांपूर्वी उद्यानात गोळ्या घालून एका बिबट्याची हत्या करण्यात आली होती. इस्लामाबादमध्ये मरगल्ला वन्यजीव बचाव केंद्रदेखील आहे, जे देशभरातील जखमी वन्यजीवांचे पुनर्वसन करते.
एका बिबट्याच्या मादीला मारण्यात आल्यानंतर तिची पिल्ले अनाथ झाली. त्यांचे पालनपोषण या बचाव केंद्रात केले जात आहे. केंद्राचे व्यवस्थापन करणाऱ्या सना राजा म्हणतात, “आम्हाला हे बिबटे मोठे होण्याआधी त्यांना अधिक मजबूत करावे लागेल. आम्ही त्यांना जंगलात सोडू शकलो, तर खूप छान होईल; पण ते इतक्या लहानपणीच त्यांच्या आईपासून वेगळे झाले होते. मला वाटत नाही की, त्यांना आता जंगलात सोडणे शक्य होईल. आम्ही शक्य तितकी त्यांची काळजी घेऊ.”
