Nizam, Razakars, and Operation Polo: निवडणुकीच्या उंबरठ्यावर असलेल्या महाराष्ट्रातील सभांमध्ये उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ यांनी तत्कालीन हैदराबाद संस्थानातील रझाकार मिलिशियाचा वारंवार उल्लेख करून काँग्रेस अध्यक्ष मल्लिकार्जुन खरगे यांना लक्ष्य केले आहे. मंगळवारी योगी आदित्यनाथ रझाकारांच्या हल्ल्यात मृत पावलेल्या खरगे यांच्या आई आणि बहिणीच्या बाबत मुद्दा उपस्थित करत, तुम्ही गप्प का राहता हा प्रश्न विचारला आणि खरगे यांना मुस्लीम मतदार गमावण्याची भीती वाटते अशी पुस्तीही जोडली. त्याच पार्श्वभूमीवर हैदराबादला भारतात समाविष्ट करण्यासाठी भारत सरकारने राबवलेल्या ‘ऑपरेशन पोलो’चा घेतलेला हा आढावा.
हैदराबादचे विलिनीकरण
१९४८ साली भारत आपल्या स्वातंत्र्यानंतरच्या इतिहासातील एका निर्णायक टप्प्यावर पोहोचला होता. ५४२ संस्थाने आणि प्रांतांना नव्याने स्थापन झालेल्या राष्ट्रात सामावून घेण्याचे गुंतागुंतीचे कार्य नव्याने स्वतंत्र झालेल्या देशासमोर होते. या जटील प्रक्रियेत निजाम मीर उस्मान अली खान यांच्या अधिपत्याखाली असलेल्या हैदराबाद संस्थानाने एक वेगळा अध्याय लिहिण्यास सुरुवात केली. हैदराबादचे भारतात विलिनीकरण करण्याची कथा ‘ऑपरेशन पोलो’ नावाने ओळखली जाते, ही भारतीय लष्कराने केलेली मोठी महत्त्वाची कारवाई होती. हा इतिहास म्हणजे प्रतिकार, परिवर्तन आणि व्यापक भू-राजकीय परिणामांची गोष्ट आहे.
ऐतिहासिक संदर्भ
स्वातंत्र्यानंतरचा भारत संक्रमणावस्थेत होता आणि संस्थानांचे विलिनीकरण हे एक अत्यंत आव्हानात्मक कार्य होते. समृद्ध इतिहास, सांस्कृतिक विविधता आणि राजेशाही ऐश्वर्य असलेल्या हैदराबादने या प्रक्रियेत अडचणी निर्माण केल्या. हैदराबादचा शासक निजाम मीर उस्मान अली खान, भारतीय उपखंडात स्वतंत्र सत्ता टिकवून ठेवण्याचे स्वप्न पाहत होता. तर दुसऱ्या बाजूला हैदराबादच्या नागरिकांमध्ये असंतोष उसळत होता. हैदराबादमधील लोक एकत्रित भारताचा भाग होण्याची आकांक्षा बाळगून होते.
ऑपरेशन पोलो आशेचा किरण
१९४८ पर्यंत ही परिस्थिती अधिकच गंभीर झाली आणि ऑपरेशन पोलोकडे वाटचाल सुरु झाली. भारतात सामील होण्यास नकार देत निजामाने विरोध करणे कायम ठेवले, त्यामुळे तणाव अधिकच वाढला. हैदराबादने भारतीय संघराज्यात सामील व्हावे, यासाठी भारताने केलेले राजनैतिक प्रयत्न अपयशी ठरले होते आणि एक ऐतिहासिक संघर्ष घडून येणार असल्याचे स्पष्ट दिसत होते. सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या सक्षम नेतृत्वाखाली भारताने आपले इरादे स्पष्ट केले. हैदराबादमधील, विशेषतः तेलंगणा आणि मराठवाड्यातील नागरिक निजामच्या हुकूमशाही राजवटीचा त्रास सहन करून कंटाळले होते, त्यांची भारतात विलीन होण्याची इच्छा तीव्र होती. ऑपरेशन पोलो हे त्यांच्या जीवनात आशेचे किरण ठरले.
‘ऑपरेशन पोलो’ची सुरुवात
१३ सप्टेंबर १९४८ रोजी ‘ऑपरेशन पोलो’ची सुरुवात झाली. हे नाव वेग आणि दृढनिश्चयाचे प्रतीक होते. मेजर जनरल जे. एन. चौधरी यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय सैन्याने तत्काळ महत्त्वाच्या ठिकाणांवर ताबा मिळवून निजामच्या सैन्याचे नि:शस्त्रीकरण करण्यासाठी हालचाली केल्या. पुढील घटना वेगवान आणि उत्कंठावर्धक नाट्यकथेप्रमाणे उलगडल्या. निजामचे रझाकार मिलिशिया दडपशाहीसाठी कुप्रसिद्ध होते. त्यांनी भारतीय सैन्याशी लढा दिला. उस्मानाबाद, औरंगाबाद, आणि बीदर यांसारख्या शहरांना युद्धभूमीचे रूप आले होते. निजामच्या रझाकार मिलिशियाने हैदराबाद संस्थानातील लोकांवर अनेक अत्याचार केले. रझाकार हा निजाम मीर उस्मान अली खानच्या समर्थनार्थ स्थापन केलेला एक सशस्त्र गट होता. या गटाचे नेतृत्त्व कासिम रिझवी नावाच्या कट्टरपंथी नेत्याकडे होते. त्यांच्या प्रमुख उद्दिष्टांमध्ये निजामच्या हैदराबाद संस्थानाला स्वतंत्र ठेवण्याची आणि भारतात विलिनीकरण टाळण्याची भूमिका होती. त्याने आपल्या उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी सामान्य जनतेवर अनेक प्रकारचे अत्याचार केले.
रझाकारांनी केलेल्या अत्याचारांमध्ये खालील गोष्टी समाविष्ट होत्या:
दडपशाही आणि हिंसाचार: रझाकारांनी भारतात विलीन होऊ इच्छिणाऱ्या नागरिकांवर आणि विरोध करणाऱ्यांवर कठोर कारवाई केली. त्यांनी ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणात हिंसाचार केला. ज्यात महिलांवर अत्याचार, पुरुषांवर हल्ले आणि घरांची तोडफोड यांचा समावेश होता.
धर्माच्या नावावर अत्याचार: रझाकारांनी हिंदू आणि इतर अल्पसंख्याकांवर दडपशाही केली. त्यांचे उद्दिष्ट निजामच्या शासकत्वाचे समर्थन करणे होते, त्यामुळे त्यांनी सांप्रदायिक तणाव निर्माण केला आणि धर्माच्या नावावर विभाजन घडवून आणले. अनेक ठिकाणी हिंदू धर्मीयांच्या घरांवर हल्ले करून त्यांना निर्वासित केले गेले.
संपत्ती आणि जमिनींची लूट: रझाकारांनी सामान्य जनतेची संपत्ती आणि जमिनी लुटण्याचे कामही केले. ज्या लोकांनी निजामच्या शासकत्वाला विरोध केला, त्यांच्यावर हल्ले करून त्यांची संपत्ती जप्त केली गेली.
जबरदस्तीने सैन्यात सामील करणे: रझाकारांनी अनेक तरुणांना जबरदस्तीने आपल्या सैन्यात सामील केले.
मानसिक आणि शारीरिक त्रास: सामान्य जनतेवर मानसिक आणि शारीरिक अत्याचार करून भयाचे वातावरण निर्माण केले गेले. रझाकारांच्या या अत्याचारांमुळे लोकांमध्ये प्रचंड अस्वस्थता आणि दहशत पसरली होती.
निझामाविरुद्ध तीव्र असंतोष
हे अत्याचार अत्यंत गंभीर आणि अमानवी होते. त्याचमुळे हैदराबादच्या जनतेने निजामच्या राजवटीविरुद्ध तीव्र संताप व्यक्त केला आणि भारतीय संघराज्यात सामील होण्याची मागणी केली. या पार्श्वभूमीवर ऑपरेशन पोलोच्या माध्यमातून भारतीय सैन्याने हस्तक्षेप केला आणि हैदराबाद संस्थानाला भारतात सामील करून घेतले, ज्यामुळे रझाकारांच्या अत्याचारांना पूर्णविराम मिळाला.
संयुक्त राष्ट्रांकडे हस्तक्षेपाची मागणी
या संघर्षात निजामने संयुक्त राष्ट्रांकडे हस्तक्षेपाची मागणी केली. आंतरराष्ट्रीय सहानुभूती मिळवण्याचा प्रयत्न केला आणि हैदराबादच्या प्रश्नाचे आंतरराष्ट्रीयीकरण करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले. परंतु, भारतीय सरकार ठाम राहिले, हैदराबादचे भारतात विलिनीकरण हे भारताचे अंतर्गत प्रकरण असल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले. ऑपरेशन पोलोच्या घडामोडीत हैदराबादच्या जनतेचा आवाज एक प्रभावी अंत:प्रवाह म्हणून उभा राहिला. हैदराबादमधील नागरिकांसाठी या ऑपरेशनने त्यांच्या उज्ज्वल भविष्याची आकांक्षा प्रकट केली. भारतीय सैन्य जसजसे पुढे सरकत होते, तसतसे आनंदी लोक त्यांचे उत्साहाने स्वागत करत होते, मिठाई आणि फुलांनी त्यांचे स्वागत करत होते. एकात्मतेचे स्वप्न त्यांच्यासमोर साकार होत होते. ऑपरेशन पोलोची कथा भारतीय सैन्याच्या शौर्याच्या आणि जनतेच्या खंबीरतेच्या उल्लेखाशिवाय अपूर्ण ठरते. हे फक्त लष्करी शक्तीचे नव्हे, तर निजामच्या हुकूमशाहीतून मुक्त होण्याची दीर्घकाळाची आस बाळगणाऱ्या लोकांच्या अदम्य इच्छाशक्तीचे प्रतीक होते.
भू-राजकीय परिणाम
१८ सप्टेंबर १९४८ रोजी ऑपरेशन पोलो सुरू झाल्यानंतर केवळ पाच दिवसातच निजामने शरणागती पत्करली. हैदराबादच्या भारतात झालेल्या विलिनीकरणाचे भू-राजकीय परिणाम अत्यंत प्रभावी होते. या विलिनीकरणाने भारताच्या भूभागाच्या अखंडतेला बळकटी दिली आणि एक स्पष्ट संदेश दिला की, सर्व संस्थाने भारतीय संघराज्याचा अविभाज्य भाग असतील. ऑपरेशन पोलोचे यश हैदराबादपुरते मर्यादित राहिले नाही; त्याचा परिणाम इतर संस्थानांवरही झाला. या घटनेने त्यांनाही भारतात सामील होण्याचा विचार करण्यास प्रवृत्त केले, ज्यामुळे भारताचे एकात्मिक राष्ट्र म्हणून बळकट होणे सुलभ झाले. ऑपरेशन पोलो हे केवळ एक लष्करी अभियान नव्हते; तर या मोहिमेने हैदराबादचे भविष्य घडवले. हे नवस्वतंत्र भारताच्या एकता आणि अखंडतेसाठी असलेल्या दृढनिश्चयाचे प्रतीक होते. या मोहिमेने सिद्ध केले की, संस्थानिक शासकांच्या महत्त्वाकांक्षेपेक्षा जनतेच्या आकांक्षा अधिक महत्त्वाच्या ठरतात.
हैदराबादचे विलिनीकरण
१९४८ साली भारत आपल्या स्वातंत्र्यानंतरच्या इतिहासातील एका निर्णायक टप्प्यावर पोहोचला होता. ५४२ संस्थाने आणि प्रांतांना नव्याने स्थापन झालेल्या राष्ट्रात सामावून घेण्याचे गुंतागुंतीचे कार्य नव्याने स्वतंत्र झालेल्या देशासमोर होते. या जटील प्रक्रियेत निजाम मीर उस्मान अली खान यांच्या अधिपत्याखाली असलेल्या हैदराबाद संस्थानाने एक वेगळा अध्याय लिहिण्यास सुरुवात केली. हैदराबादचे भारतात विलिनीकरण करण्याची कथा ‘ऑपरेशन पोलो’ नावाने ओळखली जाते, ही भारतीय लष्कराने केलेली मोठी महत्त्वाची कारवाई होती. हा इतिहास म्हणजे प्रतिकार, परिवर्तन आणि व्यापक भू-राजकीय परिणामांची गोष्ट आहे.
ऐतिहासिक संदर्भ
स्वातंत्र्यानंतरचा भारत संक्रमणावस्थेत होता आणि संस्थानांचे विलिनीकरण हे एक अत्यंत आव्हानात्मक कार्य होते. समृद्ध इतिहास, सांस्कृतिक विविधता आणि राजेशाही ऐश्वर्य असलेल्या हैदराबादने या प्रक्रियेत अडचणी निर्माण केल्या. हैदराबादचा शासक निजाम मीर उस्मान अली खान, भारतीय उपखंडात स्वतंत्र सत्ता टिकवून ठेवण्याचे स्वप्न पाहत होता. तर दुसऱ्या बाजूला हैदराबादच्या नागरिकांमध्ये असंतोष उसळत होता. हैदराबादमधील लोक एकत्रित भारताचा भाग होण्याची आकांक्षा बाळगून होते.
ऑपरेशन पोलो आशेचा किरण
१९४८ पर्यंत ही परिस्थिती अधिकच गंभीर झाली आणि ऑपरेशन पोलोकडे वाटचाल सुरु झाली. भारतात सामील होण्यास नकार देत निजामाने विरोध करणे कायम ठेवले, त्यामुळे तणाव अधिकच वाढला. हैदराबादने भारतीय संघराज्यात सामील व्हावे, यासाठी भारताने केलेले राजनैतिक प्रयत्न अपयशी ठरले होते आणि एक ऐतिहासिक संघर्ष घडून येणार असल्याचे स्पष्ट दिसत होते. सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या सक्षम नेतृत्वाखाली भारताने आपले इरादे स्पष्ट केले. हैदराबादमधील, विशेषतः तेलंगणा आणि मराठवाड्यातील नागरिक निजामच्या हुकूमशाही राजवटीचा त्रास सहन करून कंटाळले होते, त्यांची भारतात विलीन होण्याची इच्छा तीव्र होती. ऑपरेशन पोलो हे त्यांच्या जीवनात आशेचे किरण ठरले.
‘ऑपरेशन पोलो’ची सुरुवात
१३ सप्टेंबर १९४८ रोजी ‘ऑपरेशन पोलो’ची सुरुवात झाली. हे नाव वेग आणि दृढनिश्चयाचे प्रतीक होते. मेजर जनरल जे. एन. चौधरी यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय सैन्याने तत्काळ महत्त्वाच्या ठिकाणांवर ताबा मिळवून निजामच्या सैन्याचे नि:शस्त्रीकरण करण्यासाठी हालचाली केल्या. पुढील घटना वेगवान आणि उत्कंठावर्धक नाट्यकथेप्रमाणे उलगडल्या. निजामचे रझाकार मिलिशिया दडपशाहीसाठी कुप्रसिद्ध होते. त्यांनी भारतीय सैन्याशी लढा दिला. उस्मानाबाद, औरंगाबाद, आणि बीदर यांसारख्या शहरांना युद्धभूमीचे रूप आले होते. निजामच्या रझाकार मिलिशियाने हैदराबाद संस्थानातील लोकांवर अनेक अत्याचार केले. रझाकार हा निजाम मीर उस्मान अली खानच्या समर्थनार्थ स्थापन केलेला एक सशस्त्र गट होता. या गटाचे नेतृत्त्व कासिम रिझवी नावाच्या कट्टरपंथी नेत्याकडे होते. त्यांच्या प्रमुख उद्दिष्टांमध्ये निजामच्या हैदराबाद संस्थानाला स्वतंत्र ठेवण्याची आणि भारतात विलिनीकरण टाळण्याची भूमिका होती. त्याने आपल्या उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी सामान्य जनतेवर अनेक प्रकारचे अत्याचार केले.
रझाकारांनी केलेल्या अत्याचारांमध्ये खालील गोष्टी समाविष्ट होत्या:
दडपशाही आणि हिंसाचार: रझाकारांनी भारतात विलीन होऊ इच्छिणाऱ्या नागरिकांवर आणि विरोध करणाऱ्यांवर कठोर कारवाई केली. त्यांनी ग्रामीण भागात मोठ्या प्रमाणात हिंसाचार केला. ज्यात महिलांवर अत्याचार, पुरुषांवर हल्ले आणि घरांची तोडफोड यांचा समावेश होता.
धर्माच्या नावावर अत्याचार: रझाकारांनी हिंदू आणि इतर अल्पसंख्याकांवर दडपशाही केली. त्यांचे उद्दिष्ट निजामच्या शासकत्वाचे समर्थन करणे होते, त्यामुळे त्यांनी सांप्रदायिक तणाव निर्माण केला आणि धर्माच्या नावावर विभाजन घडवून आणले. अनेक ठिकाणी हिंदू धर्मीयांच्या घरांवर हल्ले करून त्यांना निर्वासित केले गेले.
संपत्ती आणि जमिनींची लूट: रझाकारांनी सामान्य जनतेची संपत्ती आणि जमिनी लुटण्याचे कामही केले. ज्या लोकांनी निजामच्या शासकत्वाला विरोध केला, त्यांच्यावर हल्ले करून त्यांची संपत्ती जप्त केली गेली.
जबरदस्तीने सैन्यात सामील करणे: रझाकारांनी अनेक तरुणांना जबरदस्तीने आपल्या सैन्यात सामील केले.
मानसिक आणि शारीरिक त्रास: सामान्य जनतेवर मानसिक आणि शारीरिक अत्याचार करून भयाचे वातावरण निर्माण केले गेले. रझाकारांच्या या अत्याचारांमुळे लोकांमध्ये प्रचंड अस्वस्थता आणि दहशत पसरली होती.
निझामाविरुद्ध तीव्र असंतोष
हे अत्याचार अत्यंत गंभीर आणि अमानवी होते. त्याचमुळे हैदराबादच्या जनतेने निजामच्या राजवटीविरुद्ध तीव्र संताप व्यक्त केला आणि भारतीय संघराज्यात सामील होण्याची मागणी केली. या पार्श्वभूमीवर ऑपरेशन पोलोच्या माध्यमातून भारतीय सैन्याने हस्तक्षेप केला आणि हैदराबाद संस्थानाला भारतात सामील करून घेतले, ज्यामुळे रझाकारांच्या अत्याचारांना पूर्णविराम मिळाला.
संयुक्त राष्ट्रांकडे हस्तक्षेपाची मागणी
या संघर्षात निजामने संयुक्त राष्ट्रांकडे हस्तक्षेपाची मागणी केली. आंतरराष्ट्रीय सहानुभूती मिळवण्याचा प्रयत्न केला आणि हैदराबादच्या प्रश्नाचे आंतरराष्ट्रीयीकरण करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले. परंतु, भारतीय सरकार ठाम राहिले, हैदराबादचे भारतात विलिनीकरण हे भारताचे अंतर्गत प्रकरण असल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले. ऑपरेशन पोलोच्या घडामोडीत हैदराबादच्या जनतेचा आवाज एक प्रभावी अंत:प्रवाह म्हणून उभा राहिला. हैदराबादमधील नागरिकांसाठी या ऑपरेशनने त्यांच्या उज्ज्वल भविष्याची आकांक्षा प्रकट केली. भारतीय सैन्य जसजसे पुढे सरकत होते, तसतसे आनंदी लोक त्यांचे उत्साहाने स्वागत करत होते, मिठाई आणि फुलांनी त्यांचे स्वागत करत होते. एकात्मतेचे स्वप्न त्यांच्यासमोर साकार होत होते. ऑपरेशन पोलोची कथा भारतीय सैन्याच्या शौर्याच्या आणि जनतेच्या खंबीरतेच्या उल्लेखाशिवाय अपूर्ण ठरते. हे फक्त लष्करी शक्तीचे नव्हे, तर निजामच्या हुकूमशाहीतून मुक्त होण्याची दीर्घकाळाची आस बाळगणाऱ्या लोकांच्या अदम्य इच्छाशक्तीचे प्रतीक होते.
भू-राजकीय परिणाम
१८ सप्टेंबर १९४८ रोजी ऑपरेशन पोलो सुरू झाल्यानंतर केवळ पाच दिवसातच निजामने शरणागती पत्करली. हैदराबादच्या भारतात झालेल्या विलिनीकरणाचे भू-राजकीय परिणाम अत्यंत प्रभावी होते. या विलिनीकरणाने भारताच्या भूभागाच्या अखंडतेला बळकटी दिली आणि एक स्पष्ट संदेश दिला की, सर्व संस्थाने भारतीय संघराज्याचा अविभाज्य भाग असतील. ऑपरेशन पोलोचे यश हैदराबादपुरते मर्यादित राहिले नाही; त्याचा परिणाम इतर संस्थानांवरही झाला. या घटनेने त्यांनाही भारतात सामील होण्याचा विचार करण्यास प्रवृत्त केले, ज्यामुळे भारताचे एकात्मिक राष्ट्र म्हणून बळकट होणे सुलभ झाले. ऑपरेशन पोलो हे केवळ एक लष्करी अभियान नव्हते; तर या मोहिमेने हैदराबादचे भविष्य घडवले. हे नवस्वतंत्र भारताच्या एकता आणि अखंडतेसाठी असलेल्या दृढनिश्चयाचे प्रतीक होते. या मोहिमेने सिद्ध केले की, संस्थानिक शासकांच्या महत्त्वाकांक्षेपेक्षा जनतेच्या आकांक्षा अधिक महत्त्वाच्या ठरतात.
