मशीनगनच्या शोधाने युद्धतंत्रात क्रांती केली. त्यापूर्वीच्या बंदुकांनी एकेक किंवा फार तर एका मिनिटात १५-२० गोळ्या झाडू शकणाऱ्या सैनिकाच्या हाती भयंकर मारक शक्ती आली. आता एकटा सैनिक शत्रूच्या संपूर्ण तुकडीला थोपवू किंवा संपवू शकत होता. मशीनगनच्या आगमनाने पारंपरिक पायदळाची युद्धभूमीवरील व्यूहरचना बदलली. पहिले महायुद्ध हे बहुतांशी मशीनगनचे युद्ध म्हणूनच ओळखले जाते. त्यातील व्हर्दून आणि सोम येथील लढायांमध्ये मशीनगन्सनी लाखो सैनिकांचे प्राण घेतले. जॉन ब्राऊनिंग यांची मशीनगन या युद्धात प्रभावी ठरली असली तरी मशीनगनचे जनक ते नव्हते. त्यांच्या आधीही अनेक जणांनी या कल्पनेवर काम केले होते.
सुरुवातीच्या फ्लिंटलॉक आणि पर्कशन लॉक बंदुकांच्या निर्मितीनंतर एकापेक्षा अधिक गोळ्या झाडू शकणाऱ्या शस्त्रांची मागणी वाढू लागली. त्यातून रिव्हॉल्व्हर, पिस्तूल, रीपिटिंग रायफल आदींचा जन्म झाला. त्यातून फार तर ५, १०, २० गोळ्या झाडता येत असत. पुढे ही शस्त्रेही युद्धात कमी पडू लागली.
सुरुवातीला एका वेळी अनेक गोळ्या झाडण्यासाठी बंदुकीच्या नळ्यांची संख्या वाढवून प्रयत्न केले गेले; पण नळ्यांची संख्या वाढवण्यावर मर्यादा होती. सुरुवातीच्या प्रयत्नांमध्ये फिलाडेल्फियाचे जोसेफ बेल्टन, ब्रिटनमधील हेन्री क्लार्क, हेन्री बेसेमर, अमेरिकेतील जॉन रेनॉल्ड्स, सी. ई. बार्नेस, विल्सन अ‍ॅगर यांची अ‍ॅगर किंवा कॉफी मिल गन यांचा समावेश होता. पण ही सर्व मॉडेल्स प्रत्यक्ष वापरास कुचकामी ठरली.
लंडन येथील जेम्स पकल यांनी १७१८ साली पहिली मशीननग प्रत्यक्षात तयार केली. तत्पूर्वी हे शस्त्र केवळ कल्पनेतच किंवा ड्रॉइंग बोर्डवरच अस्तित्वात होते. पकल गनमध्ये गोलाकार फिरणारा सिलेंडर होता आणि त्याद्वारे चेंबरमध्ये गोळ्या भरल्या जात. त्यामध्ये वर्तुळाकार रचनेत अनेक बॅरल्स बसवलेली असत आणि ती एका हँडलद्वारे हाताने गोलाकार फिरवली जात. त्याला हँड क्रँक सिस्टम म्हटले जायचे. त्याने त्यातून गोळ्या झाडल्या जात. हे तंत्र वापरून अमेरिकेत अनेक मशीनगन्स तयार झाल्या आणि अमेरिकी गृहयुद्धात वापरल्याही गेल्या.
मात्र पकल यांच्या मशीनगनमध्ये गोळ्या झाडण्यासाठी पर्कशन लॉक व्यवस्था होती. त्यामुळे तिच्यावर मर्यादा येत होती. सेल्फ कंटेन्ड मेटॅलिक काटिर्र्जचा विकास झाल्यानंतर एका वेळी अनेक गोळ्या झाडू शकणाऱ्या शस्त्रांच्या विकासालाही चालना मिळाली.
त्यात सर्वात प्रभावी मशीनगन होती ती गॅटलिंग गन. अमेरिकी गृहयुद्धादरम्यान १९६२ साली रिचर्ड जॉर्डन गॅटलिंग यांनी तयार केलेल्या मशीनगनला गॅटलिंग गन म्हणतात. त्यात १० बॅरल्स होती. ती हाताने फिरवली जात. प्रत्येक बॅरलचा वर्तुळाकार फेरा पूर्ण होताना त्यात गोळी भरली जाऊन ती झाडली जायची. त्यानंतर बॅरलचा अर्धा फेरा पूर्ण होताना त्यातील रिकामे काडतूस बाहेर काढले जायचे. सुरुवातीला गॅटलिंग यांनीही पर्कशन लॉक पद्धत वापरली होती; पण पुढील आवृत्तीत त्यांनी सेल्फ कंटेन्ड काटिर्र्ज वापरले आणि मशीनगन अधिक प्रभावी बनवली. अशा पद्धतीने गॅटलिंग गनमधून एका मिनिटात ३००० गोळ्या झाडल्या जात. कालानुरूप मशीनगनची क्षमता वाढवण्याचे अनेक प्रयत्न झाले. त्यात विजेवर चालणारी मोटर वापरून मशीनगन चालवली गेली. त्याच तंत्रात आता अनेक सुधारणा झाल्या असून आजही गॅटलिंग गनच्या सुधारित आणि शक्तिशाली आवृत्ती वापरात आहेत.
सचिन दिवाण
sachin.diwan@expressindia.com
