आज ना उद्या..

लग्न छान पार पडलं. मी फारसं इकडेतिकडे न बघता सर्व कार्ये पार पाडली. सर्व कार्ये म्हणजे जेवण. लग्नात नवरदेव-वधू, त्यांचे आई-वडील आणि भटजी एवढे जण सोडले तर इतरांसाठी फक्त तेवढंच कार्य करण्यासाठी शिल्लक असतं. जेवताना सासऱ्यांनी अजून एका वल्लीशी ओळख करून दिली. ‘हे आमचे जावई. मुंबईला असतात. चित्रपटांत वगैरे काम करतात..’ एवढं सांगितल्यानंतरही ‘पण म्हणजे धंदापाणी काय?’ असा प्रश्न त्या इसमाने विचारला. या वाक्यावर श्रीखंडपुरीचा घाससुद्धा मी पाण्याबरोबर गिळला. एखाद्या बाईने आपलं नुकतंच जन्मलेलं मूल दाखवावं आणि समोरच्याने ‘अरे वाऽऽ! लग्न झालंय का आपलं?’ असं विचारण्यासारखं होतं ते.

जेवण वगैरे झाल्यावर संध्याकाळपर्यंतचा वेळ सासऱ्यांबरोबर लपाछपी खेळण्यात मजेत गेला. माझ्या अपेक्षेपेक्षा खूपच लवकर सर्व विधी आटोपले. पाच वाजायच्या सुमारास कार्यालयातील कर्मचाऱ्यांनी खुच्र्या, सतरंज्या, भांडी वगैरेंची आवराआवरी सुरू केली. आमचं परतीचं फ्लाइट ८.३० वाजता होतं. नेहमी शेवटच्या रडण्याचे वगैरे विधी सहसा लांबतात. साधारणत: ७ वाजेपर्यंत कार्यक्रम चालेल हे डोक्यात ठेवून त्यानंतर अध्र्या तासात एअरपोर्ट आणि ८.३० च्या फ्लाइटने घरी! पण नववधू फारशी न रडल्यामुळे आमचं प्लॅनिंग फिसकटलं. ५.३० ला सगळीकडे सामसूम झाली. आता या अनोळखी शहरात संत्र्याच्या बर्फीशिवाय अजून दुसरं काय चांगलं मिळतं, याव्यतिरिक्त कुठलीही माहिती नसल्यामुळे करायचं काय, असा प्रश्न निर्माण झाला. हा प्रश्न नवरी मुलीच्या एका बहिणीने सोडवला. ती नाटय़क्षेत्राशी संबंधित होती. नागपुरात त्यांनी स्थापन केलेल्या नाटय़संस्थेला आम्ही भेट द्यावी असा प्रस्ताव तिने मांडला.

नागपूर-प्रवासाला अशा प्रकारे वेगळं वळण लागेल अशी अजिबात कल्पना नव्हती. मला कल्पना आवडली; पण मी उगाच आढेवेढे घेतले. माझी एक सवय आहे. समोरच्या माणसाला आपल्याला निमंत्रण द्यायची मनापासून इच्छा आहे की नाही हे मी नेहमी पडताळून बघतो. ‘परत एअरपोर्टवर सोडू’ या बोलीवर मी तयार झालो. त्यांच्यातलाच एक नाटय़कर्मी कारने आम्हाला घ्यायला आला.

पण भेट द्यायची म्हणजे काय करायचं? नुसत्याच गप्पा की आपली मुलाखत वगैरे घेणार? या क्षेत्रात येण्यासाठी काय करावे लागेल? योग्य संधी कशी ओळखावी? अभिनय म्हणजे नेमकं काय? हे आणि या प्रकारचे उगाच कुठलेतरी बालिश प्रश्न विचारून माझं डोकं तर नाही ना फिरवणार? (खरं तर या प्रश्नांची उत्तरं मी अजून शोधतोय.) कुणीतरी अतिउत्साही बालक एखादं स्क्रिप्ट तर नाही ना वाचणार? (हल्ली स्क्रिप्ट ऐकताना माझा बऱ्याचदा डोळा लागतो. मी घोरतोही म्हणे!) बापरे!! आपण होकार देऊन चूक तर नाही ना केली? या प्रश्नांच्या विचारमंथनात आम्ही इच्छित स्थळी कधी पोहोचलो ते कळलंच नाही.

संजय भाकरेंचा खूप सुंदर बंगला होता तो. त्यांनी दारातूनच मला अशी काही हाक मारली, की मला माझ्या घरी आल्यासारखंच वाटायला लागलं. पंधरा-वीस जणांचा त्यांचा ग्रुप होता. आम्ही घरात येऊन स्थिरस्थावर झाल्यावर एखाद्या साधूच्या उपदेशाची भक्तगण वाट बघतात तशी डोळ्यांत उत्सुकता ताणून सर्वजण माझ्याकडेच बघत होते. माझ्या अंगावर भगवी वस्त्रं, गळ्यात रुद्राक्षांच्या माळा आणि पोटापर्यंत दाढी फुटल्याचा मला भास व्हायला लागला. सगळेजण शांत होते. पण एकूणच वातावरणात माझ्याविषयी आपलेपणा, आपुलकी, प्रेम असल्याचं जाणवत होतं. बऱ्याच वर्षांनी परदेशातून आपला कुणीतरी जवळचा नातलग परत आल्यानंतर जी मनाची अवस्था होते तसं काहीतरी झालं असावं.

संजय भाकरेंनी त्यांच्या अ‍ॅक्टिव्हिटीबद्दल सांगायला सुरुवात केली. गेली दोन र्वष दरमहा एक याप्रमाणे ते एकांकिका सादर करतात. रोज भेटून सर्व कलाकार एकांकिकांचा सराव करतात. भाकरेंकडे जवळजवळ पाच हजार एकांकिकांचा संग्रह आहे. प्रेक्षक गोळा करण्यापासून आपल्याला कशी तयारी करावी लागली.. आणि आज जवळजवळ ४०० ते ४५० एवढा प्रेक्षकवर्ग त्यांना लाभला आहे- त्यासाठी त्यांना आमरण प्रयत्न करावे लागले. पण प्रत्येक वेळी एवढा प्रेक्षकवर्ग उपलब्ध असेलच असं नाही. कधी कधी ही संख्या दहा-पंधरा प्रेक्षकांच्या वर जात नाही. या एकांकिका प्रेक्षकांसमोर मोफत करूनही म्हणावा तसा प्रेक्षकवर्ग त्यांना मिळत नाही. (अशा पद्धतीने पुण्यात एकांकिका सादर करा. मग बघा- कसे प्रेक्षक येतात नाटकाला. समोर काय चाललंय हेसुद्धा समजत नाही तरीही असले नाटय़प्रयोग ‘फुकट’ या एका ऐवजावर हाऊसफुल्ल होतात.) या कार्यासाठी लागणारं आर्थिक बळ भाकरे त्यांच्या पगारातून उभं करतात. हे ऐकून तर माझे हात-पायच गारठले. एकांकिकेच्या माध्यमातून वेगवेगळे प्रयोग करून पाहणे व नि:स्वार्थबुद्धीने अशा प्रकारची नाटय़सेवा करत राहणे ही गोष्ट खचितच सोपी नाही. इतर प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी राज्य नाटय़स्पर्धा हाच काय तो चॅनल! फार फार तर आजूबाजूच्या गावांमध्ये नाटकांचं सादरीकरण करून आपल्यासारख्या इतर नाटय़प्रेमींची ओळख करून घ्यायची आणि आपली ओळख करून द्यायची- हाच काय तो त्यांच्या उपक्रमाचा विस्तार.

माझ्यातला तद्दन व्यावसायिक कलाकार त्यांच्या या उपक्रमाकडे व्यावसायिक बुद्धीने बघायला लागला. माझ्या मनात पहिला विचार आला- हे सर्व कशासाठी आणि कुणासाठी? केवळ आवड आणि इच्छा जोपासण्यासाठी एवढा वेळ घालवणं कुणाला कसं काय परवडू शकतं? मुख्य म्हणजे आजकालच्या काळात कोणत्याही आर्थिक लाभाची अपेक्षा न करता असा उपक्रम महिना-दोन महिने नाही, तर सलग दोन र्वष चालू ठेवणं ही दुर्दम्य इच्छाशक्ती यांच्याकडे कुठून आली? आणि शेवटी हे सगळं कुठपर्यंत पोहोचणार? नागपूरसारख्या शहरात कुणी हा उपक्रम करतो आहे याची कुणाला गंधवार्ताही नसेल. कुणाला काय आस्था असणार आहे या कलाकारांबद्दल? आज ना उद्या यांच्यातला एखादा कलाकार नावारूपाला येईलही.. पुण्या-मुंबईप्रमाणे आज ना उद्या या उपक्रमाला ग्लॅमर लाभेलही. पण हा झाला भाबडा आशावाद. मला जे प्रश्न दोन मिनिटांत पडले त्यातला एखादा प्रश्न यांच्यापैकी कुणाला गेल्या दोन वर्षांत पडला नसेल का? कदाचित पडलेही असतील. पण आपल्याकडून होईल तेवढं आपण करत राहायचं. कलाकृतीमध्ये एवढं निरागस नि:स्वार्थीपण मला जोपासता आलं नाही. का आणि कशासाठी, या दोन गोष्टी स्पष्ट असल्याशिवाय काही हालचाल करण्याचा विचारही मी कधी केला नाही. कुठल्यातरी प्रकारचा मोबदला- मग तो पैशांच्या स्वरूपात असेल, नाहीतर प्रसिद्धीच्या स्वरूपात- तो मिळाल्याशिवाय कुणासाठी- किंवा अगदी स्वत:साठीसुद्धा उगाच धडपड करण्याचा मी कधीच प्रयत्न केला नाही.

मी एकदा सर्वाच्या चेहऱ्याकडे निरखून बघितलं. ते सर्व समाधानी आणि आनंदी होते. एक जिद्द होती.. आशा होती उद्याची! त्या सर्वामध्ये जर कुणी अस्वस्थ दिसत असेल, तर तो मीच होतो.

मी मुंबईला परतलो. पूर्ण प्रवासभर मी त्या उपक्रमाचा विचार करत होतो. एका क्षणी मला असं वाटलं, ‘असं का असू नये?’ आपण एखादं गुटगुटीत, हसरं (किंवा रडकंही!) बाळ बघतो तेव्हा आपल्याला कुठं असं वाटतं, की काय होणार याचं पुढे? हा गुंड होणार की राजकारणी होणार? की कुणी भला माणूस होणार? अशी हसरी, खेळती बाळं बघितली की त्यांनी कधी मोठं होऊच नये असं वाटतं. आज ना उद्या त्याला त्याची वाट सापडेल. संजय भाकरे यांचा उपक्रमही असाच निरागस, पण बाळसेदार आहे. व्यावसायिक निकष इथे व्यर्थ ठरेल.

निखिल रत्नपारखी – nratna1212@gmail.com

(समाप्त)