जास्त प्रमाणात खाणे हा एक मानसिक विकार आहे. तुमच्या खाण्याच्या पद्धतीवर त्याचा परिणाम होतो. या विकारात तुम्ही प्रत्येक वेळी भरपूर अन्न खातात आणि कमी अंतराने खाण्याचा तुमचा कल असतो. अति खाण्यामध्ये, एखादी व्यक्ती कोणत्याही क्षणी शरीराच्या आवश्यकतेपेक्षा जास्त अन्न खाते. बहुतेक लोक काही प्रसंगी जास्त खातात. खाण्याचे विकार हे खरे तर विविध मनोवैज्ञानिक परिस्थितींचे प्रतिबिंब असतात ज्यामुळे व्यक्तीला अस्वस्थ आणि वेडसर खाण्याच्या सवयी लागतात.
खाण्याचे विकार काय आहेत?
खाण्याचा विकार म्हणजे खाण्याची चुकीची पद्धत एक गंभीर समस्या आहे. खाण्याचा विकार हा मानसिक आणि शारीरिक आजार आहे. एखाद्या व्यक्तीचं वजन आणि त्याच्या शरीराचा आकार बदलण्याचं मुख्य कारण म्हणजे खाण्याची चुकीची सवय. अपुऱ्या किंवा अतिप्रमाणातील आहारामुळे याचा त्रास होऊ शकतो. हे विकार केवळ हानिकारक नसून अत्यंत घातक आहेत. यावर उपचार न केल्यास, ते जीवघेणे असू शकतात. खाण्याचे विकार हे सर्वात प्राणघातक मानसिक आजारांपैकी एक आहेत. कोणत्याही लिंग आणि वयोगटातील लोकांमध्ये खाण्याचे विकार अगदी सामान्य असले तरीही, हे लक्षात येते की, ते स्त्रियांमध्ये अधिक सामान्य आहेत.
( आणखी वाचा : मुतखडा आणि डायरियात चुकूनही ‘या’ फळाचं सेवन करु नका; अन्यथा पडेल महागात! )
खाण्याचे विकार कशामुळे होतात?
तज्ज्ञांच्या मते, खाण्यापिण्याच्या विकाराची अनेक कारणे असू शकतात. एक मुख्य पैलू अनुवांशिक असू शकते. जर एखाद्या व्यक्तीचे पालक किंवा भाऊ-बहिण ज्यांना खाण्याचा विकार असेल, तर त्यांनाही हा विकार होण्याची दाट शक्यता असते. नॅशनल लायब्ररी ऑफ मेडिसिनच्या अभ्यासानुसार, खाण्यापिण्याच्या विकाराचा आणखी एक पैलू आहे आणि तो म्हणजे एखाद्या व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व. विशेषतः, न्यूरोटिकिझम, परफेक्शनिझम आणि आवेग ही तीन व्यक्तिमत्त्व वैशिष्ट्ये आहेत जी एखाद्या व्यक्तीशी संबंधित आहेत ज्यात खाण्याच्या विकाराचा धोका असतो.
खाण्याच्या विकारांचे विविध प्रकार
प्रत्येक खाण्याच्या विकाराची वेगवेगळी लक्षणे आणि वेगवेगळे निकष असतात. खाण्याचे विकार विविध प्रकारचे आहेत.
- एनोरेक्सिया नर्वोसा
एनोरेक्झिया नर्व्होसा ही एक जटिल मानसिक स्थिती आहे ज्यामध्ये भावनिक आव्हाने, अवास्तव शरीर आकार आणि प्रतिमा समस्या आणि वजन वाढण्याची किंवा कमी होण्याची अतिशयोक्तीपूर्ण भीती असते. एनोरेक्सिया नर्वोसा ग्रस्त व्यक्तींमध्ये शरीराची प्रतिमा राखण्यासाठी दबावाखाली अत्यंत कमी वजन राखण्याची प्रवृत्ती असते जी वास्तवापासून दूर असते. परिणामी, या व्यक्ती उच्च पौष्टिक अन्न आणि आवश्यक कॅलरी खाण्यापासून वंचित राहतात. शरीराचे परिपूर्ण वजन राखण्यासाठी किंवा अगदी जोमाने व्यायाम करण्यासाठी ते अक्षरशः उपाशी राहतात. काही वेळा, अशा व्यक्ती अनियंत्रितपणे खातात आणि नंतर उलट्या करून अन्न सोडण्याचा प्रयत्न करतात. अशाप्रकारे, अत्यंत उपासमार आणि उलट्यामुळे त्यांना अत्यंत पौष्टिक कमतरतेचा सामना करावा लागतो.
- बुलिमिया नर्वोसा
बुलीमिया नर्वोसा हा एक गंभीर आणि संभाव्य जीवघेणा खाण्याचा विकार आहे जो मधूनमधून खाणे आणि स्व-प्रेरित किंवा जबरदस्त उलट्या याला शुद्धीकरण म्हणतात. बुलिमियाने ग्रस्त असलेल्या व्यक्तींना अनेकदा २ तासांपेक्षा कमी वेळात खाणे भाग पडते. तरुण प्रौढ आणि स्त्रिया बुलिमियासाठी अधिक संवेदनशील असतात.
( आणखी वाचा : Cholesterol: खराब कोलेस्ट्रॉल कमी करण्यासाठी आजपासून खाण्यास सुरूवात करा ‘हे’ पदार्थ; हृदय राहील निरोगी, ठणठणीत! )
नावाप्रमाणेच, हा विकार असलेली व्यक्ती त्यांच्या खाण्यावर नियंत्रण गमावते आणि कमी कालावधीत खूप मोठ्या प्रमाणात अन्न खाते. हा विकार साधारणपणे पौगंडावस्थेमध्ये आणि प्रौढत्वाच्या सुरुवातीच्या काळात सुरू होतो, जरी तो नंतर विकसित होऊ शकतो. या विकाराने ग्रस्त लोक भूक नसताना किंवा खाण्यास अस्वस्थ असताना देखील बळजबरी करतो.
खाण्याच्या विकारांवर कोणते उपचार आहेत?
- ज्यांना हे विकार आहेत त्यांच्यासाठी कॉग्निटिव्ह बिहेवियरल थेरपी (CBT) नावाच्या मानसोपचाराच्या प्रकारासह थेरपी वापरण्याची शिफारस केली जाते. हे लोकांना त्यांचे विकृत किंवा निरुपयोगी विचार कसे बदलायचे आणि कसे बनवायचे हे शिकण्यास मदत करते.
- खाण्याच्या विकारांवर थेट उपचार करण्यासाठी कोणतीही औषधे नसली तरी, डॉक्टर अँटीडिप्रेसस आणि अँटी-चिंता औषधे लिहून देऊ शकतात. याचे कारण असे की, या विकारांनी ग्रस्त लोकांमध्ये अनेकदा या मानसिक आरोग्य स्थिती देखील असतात. ही औषधे अंतर्निहित स्थितीत मदत करतात.
खाण्याचे विकार काय आहेत?
खाण्याचा विकार म्हणजे खाण्याची चुकीची पद्धत एक गंभीर समस्या आहे. खाण्याचा विकार हा मानसिक आणि शारीरिक आजार आहे. एखाद्या व्यक्तीचं वजन आणि त्याच्या शरीराचा आकार बदलण्याचं मुख्य कारण म्हणजे खाण्याची चुकीची सवय. अपुऱ्या किंवा अतिप्रमाणातील आहारामुळे याचा त्रास होऊ शकतो. हे विकार केवळ हानिकारक नसून अत्यंत घातक आहेत. यावर उपचार न केल्यास, ते जीवघेणे असू शकतात. खाण्याचे विकार हे सर्वात प्राणघातक मानसिक आजारांपैकी एक आहेत. कोणत्याही लिंग आणि वयोगटातील लोकांमध्ये खाण्याचे विकार अगदी सामान्य असले तरीही, हे लक्षात येते की, ते स्त्रियांमध्ये अधिक सामान्य आहेत.
( आणखी वाचा : मुतखडा आणि डायरियात चुकूनही ‘या’ फळाचं सेवन करु नका; अन्यथा पडेल महागात! )
खाण्याचे विकार कशामुळे होतात?
तज्ज्ञांच्या मते, खाण्यापिण्याच्या विकाराची अनेक कारणे असू शकतात. एक मुख्य पैलू अनुवांशिक असू शकते. जर एखाद्या व्यक्तीचे पालक किंवा भाऊ-बहिण ज्यांना खाण्याचा विकार असेल, तर त्यांनाही हा विकार होण्याची दाट शक्यता असते. नॅशनल लायब्ररी ऑफ मेडिसिनच्या अभ्यासानुसार, खाण्यापिण्याच्या विकाराचा आणखी एक पैलू आहे आणि तो म्हणजे एखाद्या व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व. विशेषतः, न्यूरोटिकिझम, परफेक्शनिझम आणि आवेग ही तीन व्यक्तिमत्त्व वैशिष्ट्ये आहेत जी एखाद्या व्यक्तीशी संबंधित आहेत ज्यात खाण्याच्या विकाराचा धोका असतो.
खाण्याच्या विकारांचे विविध प्रकार
प्रत्येक खाण्याच्या विकाराची वेगवेगळी लक्षणे आणि वेगवेगळे निकष असतात. खाण्याचे विकार विविध प्रकारचे आहेत.
- एनोरेक्सिया नर्वोसा
एनोरेक्झिया नर्व्होसा ही एक जटिल मानसिक स्थिती आहे ज्यामध्ये भावनिक आव्हाने, अवास्तव शरीर आकार आणि प्रतिमा समस्या आणि वजन वाढण्याची किंवा कमी होण्याची अतिशयोक्तीपूर्ण भीती असते. एनोरेक्सिया नर्वोसा ग्रस्त व्यक्तींमध्ये शरीराची प्रतिमा राखण्यासाठी दबावाखाली अत्यंत कमी वजन राखण्याची प्रवृत्ती असते जी वास्तवापासून दूर असते. परिणामी, या व्यक्ती उच्च पौष्टिक अन्न आणि आवश्यक कॅलरी खाण्यापासून वंचित राहतात. शरीराचे परिपूर्ण वजन राखण्यासाठी किंवा अगदी जोमाने व्यायाम करण्यासाठी ते अक्षरशः उपाशी राहतात. काही वेळा, अशा व्यक्ती अनियंत्रितपणे खातात आणि नंतर उलट्या करून अन्न सोडण्याचा प्रयत्न करतात. अशाप्रकारे, अत्यंत उपासमार आणि उलट्यामुळे त्यांना अत्यंत पौष्टिक कमतरतेचा सामना करावा लागतो.
- बुलिमिया नर्वोसा
बुलीमिया नर्वोसा हा एक गंभीर आणि संभाव्य जीवघेणा खाण्याचा विकार आहे जो मधूनमधून खाणे आणि स्व-प्रेरित किंवा जबरदस्त उलट्या याला शुद्धीकरण म्हणतात. बुलिमियाने ग्रस्त असलेल्या व्यक्तींना अनेकदा २ तासांपेक्षा कमी वेळात खाणे भाग पडते. तरुण प्रौढ आणि स्त्रिया बुलिमियासाठी अधिक संवेदनशील असतात.
( आणखी वाचा : Cholesterol: खराब कोलेस्ट्रॉल कमी करण्यासाठी आजपासून खाण्यास सुरूवात करा ‘हे’ पदार्थ; हृदय राहील निरोगी, ठणठणीत! )
नावाप्रमाणेच, हा विकार असलेली व्यक्ती त्यांच्या खाण्यावर नियंत्रण गमावते आणि कमी कालावधीत खूप मोठ्या प्रमाणात अन्न खाते. हा विकार साधारणपणे पौगंडावस्थेमध्ये आणि प्रौढत्वाच्या सुरुवातीच्या काळात सुरू होतो, जरी तो नंतर विकसित होऊ शकतो. या विकाराने ग्रस्त लोक भूक नसताना किंवा खाण्यास अस्वस्थ असताना देखील बळजबरी करतो.
खाण्याच्या विकारांवर कोणते उपचार आहेत?
- ज्यांना हे विकार आहेत त्यांच्यासाठी कॉग्निटिव्ह बिहेवियरल थेरपी (CBT) नावाच्या मानसोपचाराच्या प्रकारासह थेरपी वापरण्याची शिफारस केली जाते. हे लोकांना त्यांचे विकृत किंवा निरुपयोगी विचार कसे बदलायचे आणि कसे बनवायचे हे शिकण्यास मदत करते.
- खाण्याच्या विकारांवर थेट उपचार करण्यासाठी कोणतीही औषधे नसली तरी, डॉक्टर अँटीडिप्रेसस आणि अँटी-चिंता औषधे लिहून देऊ शकतात. याचे कारण असे की, या विकारांनी ग्रस्त लोकांमध्ये अनेकदा या मानसिक आरोग्य स्थिती देखील असतात. ही औषधे अंतर्निहित स्थितीत मदत करतात.
