–डॉ. गिरीश ब. महाजन, सूक्ष्मजीव शास्त्रज्ञ
रेस्टॉरंट्समध्ये कोळंबी आणि सालमनच्या स्वादिष्ट खाद्यपदार्थांच्या चकचकीत दुनियेचा शोध घेत असताना, त्यांचे आकर्षक आणि मंत्रमुग्ध करणारे गुलाबी-लाल रंग आपल्या नजर खिळवून ठेवतात आणि आपली भूक जागृत करतात. परंतु, जेव्हा आपण आपल्या स्वतःच्या स्वयंपाकघरात हे पदार्थ पुन्हा तयार करण्याचा प्रयत्न करतो, तेव्हा तोच मंत्रमुग्ध करणारा रंग आपल्यापासून दूर जातो. असे का, याचा विचार आपण करत राहतो. आपल्या घरगुती निर्मिती इतक्या वेगळ्या का दिसतात असा प्रश्न पडतो. पण आतापर्यंत, तुम्ही कदाचित आधीच उत्तराचा अंदाज लावला असेल. होय, तुमचे बरोबर आहे. रेस्टॉरंट्समध्ये ते चमकदार लाल-गुलाबी रंगाचे नैसर्गिक पौ ष्टिक रंगद्रव्य वापरतात.
खाद्यपदार्थांच्या आकर्षक नैसर्गिक रंगांव्यतिरिक्त, गेल्या दशकभरात आरोग्य जागरूकतेमध्ये लक्षणीय वाढ झाली आहे. विविध समाज माध्यमांमुळे ती अधिक चोखंदळ झाली आहे. आरोग्यपूरक पारंपारिक स्त्रोतांवर अवलंबून न राहता ग्राहक आता त्यांचे लक्ष निरोगी अपारंपरिक पर्यायांकडे वळवत आहेत. आरोग्यदायी आणि नैसर्गिक रंगद्रव्यांच्या विस्तृत क्षेत्रात, एक रत्न अस्तित्वात आहे जे केवळ त्याच्या चित्ताकर्षक रंगांनीच मोहित करत नाही तर त्याच्या असंख्य आरोग्यदायी फायद्यांसह कुतूहल निर्माण करते. तर जाणून घेऊया ॲस्टाझॅनथीनला (Astaxanthin) बद्दल, ज्याला “कॅरोटीनॉइड्सचा राजा” म्हणून ओळखले जाते. ॲस्टाझॅनथीन हे नैसर्गिकरित्या आढळणारे आणि तैलरूपी द्रावणांत विरघळणारे रंगद्रव्य आहे जे झान्थोफिल गटातील रंगद्रव्य म्हणून ओळखले जाते. ॲस्टाझॅनथीनचा उगम, उपयोग आणि त्याचे जडणघडण यासंबंधी माहिती घेऊ.
आणखी वाचा-पॅकबंद पदार्थांतील ‘पाम तेल’ तुमच्यासाठी हानिकारक? पाहा तज्ज्ञ काय सांगतात…
काय आहे ॲस्टाझॅनथीन?
ॲस्टाझॅनथीन हे कॅरोटीनॉइड गटातील रंगद्रव्य आहे ज्यातील विविध अणूंची संरचना वैशिष्ट्यपूर्ण असते. तसेच यात कार्बन आणि ऑक्सिजनच्या अणूंच्या विशिष्ट मांडणीसह संयुग्मित कार्बन- कार्बन दुहेरी बंध आहेत. ॲस्टाझॅनथीनच्या कार्यक्षमतेच्या केंद्रस्थानी त्याची ही वैशिष्ट्यपूर्ण आण्विक रचना आहे. निसर्गातील रेणूंच्या विशिष्ट रचनेचा ॲस्टाझॅनथीन एक उत्कृष्ट नमुना मानला जातो. त्यातील अनेक C = C संयुग्मित दुहेरी बंध प्रणाली, आणि त्याच्या टोकांना असलेले किटो आणि हायड्रॉक्सिल गटांची उपस्थिती, ॲस्टाझॅनथीन रेणूला अतुलनीय स्थिरता आणि अँटिऑक्सिडंटचे सामर्थ्य देतात. या अनोख्या संरचनेमुळे इतर अँटिऑक्सिडंट्सच्या तुलनेत ऑक्सिडेटिव्ह हानीपासून ॲस्टाझॅनथीन उच्च संरक्षण प्रदान करते. कारण एकाच वेळी अनेक हानिकारक मुक्त रॅडिकल्सना रोखण्याची व नष्ट करण्याची क्षमता या रंगद्रव्यात आहे. त्याच्या एका रेणूचे वजन ५९६.८४ डाल्टन असून रेणूसूत्र C40H5204 आहे. म्हणजेच याच्या एका रेणूमध्ये ४० कार्बन अणू, ५२ हायड्रोजन अणू आणि ४ ऑक्सिजन अणू यांचा समावेश असतो. ११ कार्बन- कार्बन दुहेरी बंध आणि हायड्रॉक्सी आणि किटो गटांमुळे उपस्थितीमुळे, ते इतर रासायनिक गटांद्वारे सहजपणे जोडले जाऊ शकतात. हे रचनात्मक गुण यास इतर कॅरोटीनोइड्सपासून वेगळे ठरविते. त्यामुळेच हे एक शक्तिशाली अँटीएजिंग एजंट् ठरते.
शोधाचा इतिहास
ॲस्टाझॅनथीनचा शोध हा निसर्गाच्या चमत्काराचा पुरावा आहे. १९३८ मध्ये नोबेल पारितोषिक विजेते रिचर्ड कुहन यांनी लॉबस्टरमधून ॲस्टाझॅनथीनचा शोध लावला होता. प्रोफेसर बेसिल वीडन यांनी १९७५ मध्ये संश्लेषित ॲस्टाझॅनथीनची रचना सर्वप्रथम जगासमोर मांडली. त्याने प्रथम हे संयुग सालमनच्या मांसापासून वेगळे केले आणि नंतर रासायनिक प्रक्रियांद्वारे या रंगद्रव्याचे संश्लेषण केले. जपानी शास्त्रज्ञांच्या संशोधनानंतर १९८० पासून ॲस्टाझॅनथीनची पौष्टिक पूरक अन्नघटक म्हणून त्याची क्षमता ओळखली गेली. तेव्हापासून, ॲस्टाझॅनथीनने शास्त्रज्ञ समुदाय आणि ग्राहक दोघांचेही लक्ष वेधून घेतले आहे.
आणखी वाचा- Health Special: ‘अजिलिटी ट्रेनिंग’ प्रत्येकासाठी का महत्त्वाचं?
ॲस्टाझॅनथीनचे प्रकार
ॲस्टाझॅनथीन दोन मुख्य स्वरूपात अस्तित्वात आहे: कृत्रिम आणि नैसर्गिक. सिंथेटिक (कृत्रिम) ॲस्टाझॅनथीन रासायनिक रीतीने तयार केले जाते आणि सामान्यतः व्यावसायिक प्रयोगांमध्ये वापरले जाते, तर नैसर्गिक ॲस्टाझॅनथीन हे सूक्ष्मशैवाल, यीस्ट, क्रस्टेशियन्स आणि काही माशांच्या प्रजातींसारख्या जैविक स्रोतांपासून मिळविले जाते. मानवी वापरामध्ये त्याच्या उत्कृष्ट जैवउपलब्धता आणि परिणामकारकतेसाठी नैसर्गिक स्वरूपाला प्राधान्य दिले जाते. सिंथेटिक ॲस्टाझॅनथीनचा वापर बहुधा मत्स्यपालनासाठी खाद्य म्हणून केला जातो तर नैसर्गिक ॲस्टाझॅनथीन हे मानवासाठी अन्न, आहारातील पूरक घटक, सौंदर्यप्रसाधने आणि मत्स्यपालनासाठी देखील वापरले जाते. नैसर्गिक स्त्रोताच्या जैविकदृष्ट्या उत्कृष्ट गुणवत्तेमुळे ते कृत्रिम समकक्षांच्या तुलनेत ७-८ पटीने महाग असते.
ॲस्टाझॅनथीनची संसाधने
अनेक प्रकारची शैवाले आणि यीस्ट प्रजाती या रंगद्रव्याचे संश्लेषण करतात तरीही सूक्ष्मशैवाल, विशेषतः हेमॅटोकोकस प्लुव्हियालिस, ॲस्टाझॅनथीनचा प्राथमिक आणि व्यावसायिकदृष्ट्या व्यवहार्य नैसर्गिक संसाधन आहे. प्रखर सूर्यप्रकाशासारख्या पर्यावरणीय ताणतणावांना प्रतिसाद म्हणून ॲस्टाझॅनथीन तयार करण्याच्या आणि जमा करण्याच्या त्याच्या उल्लेखनीय क्षमतेसाठी ओळखले जाणारे, हे सूक्ष्मशैवाल जलीय अन्न साखळीचा पाया म्हणून काम करते. या सूक्ष्मशैवालमध्ये त्याच्या १०० ग्रॅम कोरड्या पावडरमध्ये सुमारे ३.८ ग्रॅम पर्यंत ॲस्टाझॅनथीन जमा होते. ॲस्टाझॅनथीन -समृद्ध सूक्ष्मशैवालचा फायदा होतो, कोळंबी आणि क्रिल सारख्या क्रस्टेशियन्स तसेच सालमन आणि ट्राउट सारख्या माशांना, कारण त्या शैवालाचा तवंग त्यांचे खाद्य असते.
आणखी वाचा-मिठाचे ‘हे’ पर्याय उच्च रक्तदाब ४० टक्क्यांनी करतील कमी? जाणून घ्या कोणी सेवन करावे, कोणी नाही?
ॲस्टाझॅनथीनचे महत्व
२०२३ मध्ये जागतिक ॲस्टाझॅनथीन बाजाराचा आकार सुमारे २१७९ दशलक्ष अमेरिकन डॉलर इतका होता. २०३१ पर्यंत ॲस्टाझॅनथीनची बाजारपेठ मूल्य प्रतिवर्ष साधारण १७% दराने सुमारे ७५३६ दशलक्ष अमेरिकन डॉलर्सपर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज आहे. हॉस्पिटलायझेशनच्या उच्च खर्चामुळे आहारातील पूरक आहारांना प्राधान्य देणे आणि निरोगी जीवनशैलीसाठी पोषणाविषयी वाढती जागरूकता यासारख्या कारणांमुळे नैसर्गिक अँटिऑक्सिडंट्स आणि न्यूट्रास्युटिकल्सची मागणी वाढण्याची अपेक्षा आहे. यामुळे जागतिक बाजारपेठेतील मागणी वाढते. रंगद्रव्य म्हणून त्याच्या भूमिकेच्या पलीकडे, ॲस्टाझॅनथीन च्या अतिरिक्त अँटिऑक्सिडंट गुणधर्मांमुळे ते शरीरातील ऑक्सिडेटिव्ह तणाव आणि जळजळ विरूद्ध एक शक्तिशाली बचाव करणारे ठरते. विविध संशोधनात ॲस्टाझॅनथीनचे हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी महत्व, रोगप्रतिकारक प्रणाली मॉड्युलेशन मधील त्याचे कार्य, आणि अतिनील किरणांच्या हानीपासून त्वचेचे संरक्षण यासह त्याचे विस्तृत आरोग्य फायदे प्रदर्शित केले आहेत.
ॲस्टाझॅनथीनची उपयोजने
ॲस्टाझॅनथीनचे अष्टपैलुत्व औषधी, सौंदर्य प्रसाधने, पशुखाद्य आणि मत्स्यपालन यासह विविध उद्योगांमध्ये विस्तारले आहे. फार्मास्युटिकल्समध्ये वयोवृद्धीशी संबंधित मॅक्युलर डिजेनेरेशन आणि न्यूरोडीजेनेरेटिव्ह रोगांसारख्या परिस्थितींवरील संभाव्य उपचारांसाठी त्याचे अँटिऑक्सिडंट आणि दाहक-विरोधी गुणधर्म वापरले जातात. सौंदर्यप्रसाधनांमध्ये, मुक्त रॅडिकल्स काढून टाकण्याच्या आणि त्वचेची लवचिकता सुधारण्याच्या क्षमतेसाठी ॲस्टाझॅनथीनचा वापर केला जातो. ज्यामुळे ते वृद्धत्वविरोधी स्किनकेअर उत्पादनांमध्ये मुख्य घटक ठरले आहे. ॲस्टाझॅनथीनचा वापर त्वचेला निरोगी ठेवण्यासाठीच्या लोशनमध्ये केला जातो. अद्यावत संशोधनात असे आढळून आले आहे की ॲस्टाझॅनथीन हृदयविकार टाळू शकते आणि कोलेस्टेरॉल कमी करण्यास मदत करू शकते. काही अभ्यासात असे दिसून आले आहे की ॲस्टाझॅनथीन संधिवात संबंधित दाह आणि वेदना लक्षणे कमी करण्यास सक्षम आहे. संशोधकांनी असे देखील सिद्ध केले आहे की ॲस्टाझॅनथीन शुक्राणूंची संख्या आणि हालचाल यात सकारात्मक बदल घडविते आणि एस्टॅक्सॅन्थिनचा उच्च डोस मिळालेल्या गटातील रोग्यांची प्रजनन क्षमता सुधारली.
आणखी वाचा-‘या’ बियांच्या सेवनाने झपाट्याने वजन होईल कमी? कधी व किती सेवन करावे समजून घ्या तज्ज्ञांकडून…
ॲस्टाझॅनथीनची काही उत्पादने
ॲस्टाझॅनथीन प्रामुख्याने सागरी जीवांमध्ये आढळते आणि विशिष्ट सीफूडमध्ये ते विशेषतः विपुल प्रमाणात आढळते. सालमन, कोळंबी, क्रिल, लॉबस्टर आणि क्रॅब हे सामान्यतः खाल्ल्या जाणाऱ्या खाद्यपदार्थांपैकी आहेत ज्यात ॲस्टाझॅनथीन असते. याव्यतिरिक्त, क्रिल ऑइल सारख्या सागरी स्त्रोतांपासून मिळविलेले तेल ॲस्टाझॅनथीनयुक्त पूरक खाद्य म्हणून वापरले जाते. ॲस्टाझॅनथीन सामान्यतः विविध खाद्यपदार्थ आणि कॉस्मेटिक उत्पादनांमध्ये आढळते. ॲस्टाझॅनथीन -संबंधित काही लोकप्रिय ब्रँड्समध्ये नुट्रेक्स हवाई, सोलगार, नॉव फूड्स, जर्रोव फॉर्मूलास, आणि इतर बरेच समाविष्ट आहेत. हे ब्रँड ग्राहकांच्या हितासाठी ॲस्टाझॅनथीनच्या अँटिऑक्सिडंट गुणधर्मांचा उपयोग करून पूरक द्रव्ये, स्किनकेअर आणि इतर फॉर्म्युलेशनमध्ये ॲस्टाझॅनथीनचा समावेश करतात. भारतात, ॲस्टासुप्रीम, ॲस्टारिअल, नुट्रेक्स हवाई, बायोस्टीन आणि नॉव फूड्स ॲस्टाझॅनथीनसारखे त्याचे ब्रँड लोकप्रिय होत आहेत. त्यांच्या प्रसिद्धीमध्ये योगदान देणाऱ्या घटकांमध्ये त्यांच्या पासून मिळणारा आरोग्य लाभ व त्याद्वारे मौखिक प्रसिद्धी, विपणन प्रयत्न, त्यांची त्वरित उपलब्धता, आणि मीडिया कव्हरेज यांचा समावेश होतो.
भविष्यातील व्याप्ती
ॲस्टाझॅनथीनविषयी सध्या जे संशोधन चालू आहे त्यावरून लक्षात येते की भविष्यात या उल्लेखनीय रंगद्रव्यासाठी आशादायक शक्यता आहेत. सध्या चालू असलेले अभ्यास कर्करोग प्रतिबंध, क्रीडापटूंचे पोषण आणि पर्यावरण संरक्षण यासारख्या क्षेत्रांमध्ये आहेत. ॲस्टाझॅनथीन हे नैसर्गिक रंगद्रव्य सर्वांगीण आरोग्य आणि शाश्वत उपायांच्या शोधात एक प्रमुख संयुग म्हणून उदयास येत आहे. ॲस्टाझॅनथीन हे निसर्गाच्या सर्वांगीण विविधतेचे एक ज्वलंत उदाहरण आहे. त्याच्या विलक्षण आकर्षक रंगछटा आणि आरोग्य-प्रोत्साहन गुणधर्मांनी सर्वांना मोहित केलेले आहे. सूक्ष्म शैवालमधील त्याच्या सर्वसाधारण उत्पत्तीपासून ते विविध उद्योगांमध्ये त्याच्या विविध अनुप्रयोगांपर्यंत, ॲस्टाझॅनथीनचे महत्व कळते. नैसर्गिक जगामध्ये लपलेल्या अमर्याद चमत्कारांची एक झलक देते. ॲस्टाझॅनथीन आणि तत्सम रेणूंमुळे निरोगी, व उज्वल भविष्याचा मार्ग मोकळा झाला आहे.