Food And Drug Interactions : नवीन वर्षाच्या सर्वांत लोकप्रिय संकल्पांपैकी एक म्हणजे आरोग्यदायी पदार्थ खाण्याचे वचन स्वतःला देणे. मग ते जास्त फळे, भाज्या खाणे, मांसाचे सेवन कमी करणे, आठवड्यातून काही दिवस शाकाहारी खाणे असेदेखील असू शकते. तर निरोगी आहाराचे पालन केल्याने अनेक फायदे मिळू शकतात. पण, आहारातील काही बदल काळजीपूर्वक करणे महत्त्वाचे आहे. हे विशेषतः तेव्हा खरे ठरते जेव्हा तुम्ही प्रिस्क्रिप्शन ड्रग्स (prescription drugs) किंवा औषधे घेत असता. कारण- अनेक हेल्थ फूड स्टेपल्स त्यांच्याशी नकारात्मक संवाद साधू शकतात (Food And Drug Interactions). तर याबद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी दी इंडियन एक्स्प्रेसने डॉक्टर दीपा कामदार यांच्याशी चर्चा केली.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
काही खाद्यपदार्थ आणि पेये अशी आहेत की, जी औषध योजनेनुसार नकारात्मतक परिणाम दर्शवितात त्यांच्याबद्दल तुम्हाला माहिती असणे आवश्यक आहे (Food And Drug Interactions)…
१. द्राक्षाचा रस
शरीरातील प्रिस्क्रिप्शन ड्रग्स काढून टाकण्यासाठी यकृत सायटोक्रोम P450 नावाचे एंझाइम वापरते. पण, द्राक्षाच्या रसामध्ये फ्युरानोकोमारिन नावाचे रासायनिक संयुग असते, जे या एंझाइम्सची प्रक्रिया रोखू शकतात . तसे झाल्यास, काही ड्रग्स शरीरात जमा होऊ शकतात. त्यामध्ये सायक्लोस्पोरिन या औषधाचा समावेश होतो, जे सामान्यतः अवयव प्रत्यारोपण रोखणे, संधिवाताची लक्षणे, सोरायसीस यांसारखी त्वचेची स्थिती व्यवस्थापित करण्यासाठी वापरले जाते. सायक्लोस्पोरिनच्या वाढीमुळे मळमळ, उलट्या, मूत्रपिंड, यकृताचे नुकसान आदी अनेक दुष्परिणाम होऊ शकतात (Food And Drug Interactions).
अमलोडिपिन (उच्च रक्तदाबाचे एक सामान्य औषध) आणि सिल्डेनाफिल (इरेक्टाइल डिसफंक्शन औषध) यासह इतर अनेक औषधे द्राक्षाच्या रसाशी नकारात्मक परिणाम दाखवू शकतात. तुम्ही यापैकी कोणतीही डॉक्टरी सल्ल्यानुसारची प्रिस्क्राइब्ज्ड) औषधे घेत असल्यास द्राक्षाचा रस पिण्यापूर्वी तुमच्या डॉक्टरांशी किंवा फार्मासिस्टशी बोलणे योग्य ठरेल. त्याचप्रमाणे द्राक्षाचा रस पिणे तुम्ही पूर्णपणे टाळू शकता.
उच्च कोलेस्ट्रॉलच्या पातळीवर उपचार करण्यासाठी, हृदयविकाराचा झटका आणि स्ट्रोक टाळण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या स्टॅटिन्सवर द्राक्षाच्या रसाचा परिणाम होऊ शकतो. शरीरातील स्टॅटिनची पातळी वाढल्याने स्नायूंच्या विघटनासह दुष्परिणामांचा धोका वाढू शकतो, जी दुर्मीळ; पण अत्यंत गंभीर बाब असू शकते.
२. डाळींब आणि क्रॅनबेरीचा रस
फळे आणि फळांचे रस विशेषत: लिंबूवर्गीय फळे यकृतातील औषधांच्या विघटनावर परिणाम करू शकतात. डाळिंबाचा रस यकृतातील एंझाइम्स अवरोधित करतो, जे अँटीकोआगुलंट ड्रग वॉरफेरिन नष्ट करतात. ॲट्रियल फायब्रिलेशन किंवा डीप व्हेन थ्रोम्बोसिस यांसारख्या हृदयातील अरहयथमायस (arrhythmias) असलेल्या लोकांमध्ये रक्ताच्या गुठळ्या तयार होण्यापासून रोखण्यासाठी औषध वापरले जाते (Food And Drug Interactions).
वॉरफेरिन घेत असलेल्या रुग्णांमध्ये डाळिंबाचा रस आंतरराष्ट्रीय सामान्यीकृत गुणोत्तर (INR – रक्त गोठण्यास लागणारा वेळ) वाढवू शकतो. याचा अर्थ रुग्णांना रक्तस्राव होण्याचा धोका जास्त असतो. डाळिंबाचा रस इतर औषधांवरदेखील नकारात्मक परिणाम करू शकतात, जसे की टॅक्रोलिमस. हे अवयव प्रत्यारोपणात वापरले जाणारे अँटी-रिजेक्शन औषध आहे.
त्याचप्रमाणे क्रॅनबेरीचा रसदेखील वॉरफेरिनवर नकारात्मक परिणाम करू शकतो, असे अनेक प्रकरणांचे अहवाल सूचित करतात. वॉरफेरिन घेत असताना दोन आठवड्यांपूर्वी क्रॅनबेरीचा रस प्यायल्यानंतर रक्तस्राव झाल्याने एका रुग्णाचा मृत्यू झाल्याची नोंद झाली आहे. पण, विविध अभ्यासांचे परिणाम वेगवेगळे आहेत. काहींमध्ये क्रॅनबेरी शरीरात वॉरफेरिनवर नकारात्मक परिणाम करतात, तर काही वेळेला नकारात्मक परिणाम करत नाही. त्यामुळे तुम्ही हे रस प्यायल्यावर INR मध्ये कोणतेही चढ-उतार फळांच्या रसांमुळे असू शकतात, असे लक्षात घेतल्यास INR अधिक वेळा तपासणे योग्य ठरेल.
३. हिरव्या पालेभाज्या
पालक, ब्रोकोली व कारले या भाज्या बऱ्याचदा आरोग्यदायी पदार्थ म्हणून ओळखल्या जातात. कारण- ते कमी कॅलरीज असताना पोषक घटकांनी भरलेले असतात. पण, त्यांच्यामध्ये व्हिटॅमिन K देखील जास्त आहे, जे (रक्तातील प्रथिने रक्त गोठण्यास मदत करतात) रक्त गोठण्यास मदत करणारे घटक सक्रिय करण्यासाठी आवश्यक असतात (Food And Drug Interactions).
वॉरफेरिन घेत असलेल्या रुग्णांसाठी ही एक मोठी समस्या ठरू शकते. कारण- रक्ताच्या गुठळ्या तयार होण्यापासून रोखण्यासाठी वॉरफेरिन व्हिटॅमिन के अवरोधित करून कार्य करते. पण, औषधांबरोबर व्हिटॅमिन के समृद्ध असलेले अन्न खाल्ल्याने तुमचे INR कमी होऊ शकते आणि रक्ताची गुठळी होण्याचा धोका वाढू शकतो. त्यामुळे आरोग्यदायी आहार घेणे महत्त्वाचे आहे. पण, आपल्या INR पातळीचे निरीक्षण करणे सुनिश्चित करा किंवा आहारात जास्त व्हिटॅमिन K-युक्त पदार्थ समाविष्ट करीत असल्यास आपल्या डॉक्टरांशी बोला.
४. दूध (Food And Drug Interactions)
दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ जसे की चीज, योगर्ट हे सर्व प्रथिने आणि कॅल्शियमचे चांगले स्रोत आहेत. निरोगी हाडांसाठी आवश्यक असलेली खनिजे त्यात आहेत. पण, हे पदार्थ काही औषधांच्या आतड्यांतील शोषणावर परिणाम करू शकतात. त्यामध्ये काही टेट्रासायक्लिन, सिप्रोफ्लोक्सासिन यांसारख्या प्रतिजैविकांचा समावेश आहे. औषधे घेतल्यास दुधातील कॅल्शियम प्रतिजैविकांना बांधू शकते म्हणजे ते रक्तप्रवाहात शोषून घेतले जात नाही. याचा अर्थ शरीराला प्रतिजैविकांचा पूर्ण डोस मिळणार नाही (Food And Drug Interactions).
त्यामुळे संसर्गाशी लढा देणे कठीण होईल. दुग्धव्यवसायामुळे प्रभावित होणाऱ्या इतर औषधांमध्ये लेव्होथायरॉक्सिनचा समावेश होतो. हे औषध कमी थायरॉईड पातळी असलेल्या रुग्णांसाठी वापरले जाते. पण, हे परस्परसंवाद आतड्यात होत असल्याने, याचा अर्थ तुम्ही ही औषधे घेतली तरीही तुम्ही दुधाचे सेवन करू शकता. बहुतेक प्रकरणांमध्ये दुग्धजन्य पदार्थ घेण्यापूर्वी तुम्हाला औषध घेण्यापूर्वी किंवा नंतर कमीत कमी दोन तासांचे अंतर मधे ठेवावे लागेल.
५. बीन्स
बीन्समध्ये फायबर, जीवनसत्त्वे व खनिजे जास्त असल्याने ते आरोग्यदायी मानले जाते. बीन्सदेखील वनस्पती-आधारित प्रथिनांचा एक उत्तम स्रोत आहेत. पण सोयाबीन, ब्रॉड बीन्स (फावा बीन्स) आणि स्नो मटारमध्ये टायरामाइनचे प्रमाण जास्त असू शकते. टायरामाइन हा पदार्थ नैसर्गिकरीत्या शरीरात आणि विशिष्ट पदार्थांमध्ये आढळतो (जसे की इज चीज (aged cheeses), कर्ड मिट्स (cured meats) व आंबवलेले पदार्थ (fermented foods), ते एन्टीडिप्रेसंट फेनेलझिनशी संवाद साधू शकते. फेनेलझिन हे मोनोमाइन ऑक्सिडेस इनहिबिटर अँटीडिप्रेसंट (MAOI) आहे, जे आजकाल कमी वापरले जाते. औषध शरीरातील टायरामाइनचे विघटन करणारे एंझाइम अवरोधित करते. जर रुग्णांनी टायरामाइनसमृद्ध अन्न खाल्ले, तर यामुळे टायरामाइनची उच्च पातळी निर्माण होऊ शकते; ज्यामुळे रक्तदाब वाढू शकतो. फक्त MAOI अँटीडिप्रेसंट्स, जसे की फेनेलझिन, आयसोकार्बोक्साझिड, ट्रॅनिलसिप्रोमाइन, टायरामाइनने प्रभावी असतात. त्यामुळे निरोगी आहारामुळे तुमचे एकूण आरोग्य अनेक प्रकारे सुधारू शकते. जर तुम्ही डॉक्टरी सल्ल्यानुसारची प्रिस्क्राइब्ज्ड औषधे घेत असाल (Food And Drug Interactions), तर तुम्ही तुमच्या आहारात आमूलाग्र बदल करण्यापूर्वी फार्मासिस्ट वा डॉक्टरांशी सल्लामसलत करण्याचे सुनिश्चित करा.
काही खाद्यपदार्थ आणि पेये अशी आहेत की, जी औषध योजनेनुसार नकारात्मतक परिणाम दर्शवितात त्यांच्याबद्दल तुम्हाला माहिती असणे आवश्यक आहे (Food And Drug Interactions)…
१. द्राक्षाचा रस
शरीरातील प्रिस्क्रिप्शन ड्रग्स काढून टाकण्यासाठी यकृत सायटोक्रोम P450 नावाचे एंझाइम वापरते. पण, द्राक्षाच्या रसामध्ये फ्युरानोकोमारिन नावाचे रासायनिक संयुग असते, जे या एंझाइम्सची प्रक्रिया रोखू शकतात . तसे झाल्यास, काही ड्रग्स शरीरात जमा होऊ शकतात. त्यामध्ये सायक्लोस्पोरिन या औषधाचा समावेश होतो, जे सामान्यतः अवयव प्रत्यारोपण रोखणे, संधिवाताची लक्षणे, सोरायसीस यांसारखी त्वचेची स्थिती व्यवस्थापित करण्यासाठी वापरले जाते. सायक्लोस्पोरिनच्या वाढीमुळे मळमळ, उलट्या, मूत्रपिंड, यकृताचे नुकसान आदी अनेक दुष्परिणाम होऊ शकतात (Food And Drug Interactions).
अमलोडिपिन (उच्च रक्तदाबाचे एक सामान्य औषध) आणि सिल्डेनाफिल (इरेक्टाइल डिसफंक्शन औषध) यासह इतर अनेक औषधे द्राक्षाच्या रसाशी नकारात्मक परिणाम दाखवू शकतात. तुम्ही यापैकी कोणतीही डॉक्टरी सल्ल्यानुसारची प्रिस्क्राइब्ज्ड) औषधे घेत असल्यास द्राक्षाचा रस पिण्यापूर्वी तुमच्या डॉक्टरांशी किंवा फार्मासिस्टशी बोलणे योग्य ठरेल. त्याचप्रमाणे द्राक्षाचा रस पिणे तुम्ही पूर्णपणे टाळू शकता.
उच्च कोलेस्ट्रॉलच्या पातळीवर उपचार करण्यासाठी, हृदयविकाराचा झटका आणि स्ट्रोक टाळण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या स्टॅटिन्सवर द्राक्षाच्या रसाचा परिणाम होऊ शकतो. शरीरातील स्टॅटिनची पातळी वाढल्याने स्नायूंच्या विघटनासह दुष्परिणामांचा धोका वाढू शकतो, जी दुर्मीळ; पण अत्यंत गंभीर बाब असू शकते.
२. डाळींब आणि क्रॅनबेरीचा रस
फळे आणि फळांचे रस विशेषत: लिंबूवर्गीय फळे यकृतातील औषधांच्या विघटनावर परिणाम करू शकतात. डाळिंबाचा रस यकृतातील एंझाइम्स अवरोधित करतो, जे अँटीकोआगुलंट ड्रग वॉरफेरिन नष्ट करतात. ॲट्रियल फायब्रिलेशन किंवा डीप व्हेन थ्रोम्बोसिस यांसारख्या हृदयातील अरहयथमायस (arrhythmias) असलेल्या लोकांमध्ये रक्ताच्या गुठळ्या तयार होण्यापासून रोखण्यासाठी औषध वापरले जाते (Food And Drug Interactions).
वॉरफेरिन घेत असलेल्या रुग्णांमध्ये डाळिंबाचा रस आंतरराष्ट्रीय सामान्यीकृत गुणोत्तर (INR – रक्त गोठण्यास लागणारा वेळ) वाढवू शकतो. याचा अर्थ रुग्णांना रक्तस्राव होण्याचा धोका जास्त असतो. डाळिंबाचा रस इतर औषधांवरदेखील नकारात्मक परिणाम करू शकतात, जसे की टॅक्रोलिमस. हे अवयव प्रत्यारोपणात वापरले जाणारे अँटी-रिजेक्शन औषध आहे.
त्याचप्रमाणे क्रॅनबेरीचा रसदेखील वॉरफेरिनवर नकारात्मक परिणाम करू शकतो, असे अनेक प्रकरणांचे अहवाल सूचित करतात. वॉरफेरिन घेत असताना दोन आठवड्यांपूर्वी क्रॅनबेरीचा रस प्यायल्यानंतर रक्तस्राव झाल्याने एका रुग्णाचा मृत्यू झाल्याची नोंद झाली आहे. पण, विविध अभ्यासांचे परिणाम वेगवेगळे आहेत. काहींमध्ये क्रॅनबेरी शरीरात वॉरफेरिनवर नकारात्मक परिणाम करतात, तर काही वेळेला नकारात्मक परिणाम करत नाही. त्यामुळे तुम्ही हे रस प्यायल्यावर INR मध्ये कोणतेही चढ-उतार फळांच्या रसांमुळे असू शकतात, असे लक्षात घेतल्यास INR अधिक वेळा तपासणे योग्य ठरेल.
३. हिरव्या पालेभाज्या
पालक, ब्रोकोली व कारले या भाज्या बऱ्याचदा आरोग्यदायी पदार्थ म्हणून ओळखल्या जातात. कारण- ते कमी कॅलरीज असताना पोषक घटकांनी भरलेले असतात. पण, त्यांच्यामध्ये व्हिटॅमिन K देखील जास्त आहे, जे (रक्तातील प्रथिने रक्त गोठण्यास मदत करतात) रक्त गोठण्यास मदत करणारे घटक सक्रिय करण्यासाठी आवश्यक असतात (Food And Drug Interactions).
वॉरफेरिन घेत असलेल्या रुग्णांसाठी ही एक मोठी समस्या ठरू शकते. कारण- रक्ताच्या गुठळ्या तयार होण्यापासून रोखण्यासाठी वॉरफेरिन व्हिटॅमिन के अवरोधित करून कार्य करते. पण, औषधांबरोबर व्हिटॅमिन के समृद्ध असलेले अन्न खाल्ल्याने तुमचे INR कमी होऊ शकते आणि रक्ताची गुठळी होण्याचा धोका वाढू शकतो. त्यामुळे आरोग्यदायी आहार घेणे महत्त्वाचे आहे. पण, आपल्या INR पातळीचे निरीक्षण करणे सुनिश्चित करा किंवा आहारात जास्त व्हिटॅमिन K-युक्त पदार्थ समाविष्ट करीत असल्यास आपल्या डॉक्टरांशी बोला.
४. दूध (Food And Drug Interactions)
दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थ जसे की चीज, योगर्ट हे सर्व प्रथिने आणि कॅल्शियमचे चांगले स्रोत आहेत. निरोगी हाडांसाठी आवश्यक असलेली खनिजे त्यात आहेत. पण, हे पदार्थ काही औषधांच्या आतड्यांतील शोषणावर परिणाम करू शकतात. त्यामध्ये काही टेट्रासायक्लिन, सिप्रोफ्लोक्सासिन यांसारख्या प्रतिजैविकांचा समावेश आहे. औषधे घेतल्यास दुधातील कॅल्शियम प्रतिजैविकांना बांधू शकते म्हणजे ते रक्तप्रवाहात शोषून घेतले जात नाही. याचा अर्थ शरीराला प्रतिजैविकांचा पूर्ण डोस मिळणार नाही (Food And Drug Interactions).
त्यामुळे संसर्गाशी लढा देणे कठीण होईल. दुग्धव्यवसायामुळे प्रभावित होणाऱ्या इतर औषधांमध्ये लेव्होथायरॉक्सिनचा समावेश होतो. हे औषध कमी थायरॉईड पातळी असलेल्या रुग्णांसाठी वापरले जाते. पण, हे परस्परसंवाद आतड्यात होत असल्याने, याचा अर्थ तुम्ही ही औषधे घेतली तरीही तुम्ही दुधाचे सेवन करू शकता. बहुतेक प्रकरणांमध्ये दुग्धजन्य पदार्थ घेण्यापूर्वी तुम्हाला औषध घेण्यापूर्वी किंवा नंतर कमीत कमी दोन तासांचे अंतर मधे ठेवावे लागेल.
५. बीन्स
बीन्समध्ये फायबर, जीवनसत्त्वे व खनिजे जास्त असल्याने ते आरोग्यदायी मानले जाते. बीन्सदेखील वनस्पती-आधारित प्रथिनांचा एक उत्तम स्रोत आहेत. पण सोयाबीन, ब्रॉड बीन्स (फावा बीन्स) आणि स्नो मटारमध्ये टायरामाइनचे प्रमाण जास्त असू शकते. टायरामाइन हा पदार्थ नैसर्गिकरीत्या शरीरात आणि विशिष्ट पदार्थांमध्ये आढळतो (जसे की इज चीज (aged cheeses), कर्ड मिट्स (cured meats) व आंबवलेले पदार्थ (fermented foods), ते एन्टीडिप्रेसंट फेनेलझिनशी संवाद साधू शकते. फेनेलझिन हे मोनोमाइन ऑक्सिडेस इनहिबिटर अँटीडिप्रेसंट (MAOI) आहे, जे आजकाल कमी वापरले जाते. औषध शरीरातील टायरामाइनचे विघटन करणारे एंझाइम अवरोधित करते. जर रुग्णांनी टायरामाइनसमृद्ध अन्न खाल्ले, तर यामुळे टायरामाइनची उच्च पातळी निर्माण होऊ शकते; ज्यामुळे रक्तदाब वाढू शकतो. फक्त MAOI अँटीडिप्रेसंट्स, जसे की फेनेलझिन, आयसोकार्बोक्साझिड, ट्रॅनिलसिप्रोमाइन, टायरामाइनने प्रभावी असतात. त्यामुळे निरोगी आहारामुळे तुमचे एकूण आरोग्य अनेक प्रकारे सुधारू शकते. जर तुम्ही डॉक्टरी सल्ल्यानुसारची प्रिस्क्राइब्ज्ड औषधे घेत असाल (Food And Drug Interactions), तर तुम्ही तुमच्या आहारात आमूलाग्र बदल करण्यापूर्वी फार्मासिस्ट वा डॉक्टरांशी सल्लामसलत करण्याचे सुनिश्चित करा.
