वर्षा ऋतू म्हणजे जून महिन्याचा उत्तरार्ध. जुलै महिना व ऑगस्ट महिन्याचा पूर्वार्ध होय. पावसाळा म्हणजे शनिवार- रविवारी हाईकला जाणे. आम्ही इंटर्न असताना जवळपास प्रत्येक शनिवार- रविवारी आम्ही मुंबईच्या जवळपास हाईकला जात असू. अशा वेळी लोणावळ्याला रस्त्यावरच्या खोपटात खाल्लेली गरम कांदाभजी किंवा महाबळेश्वराचे मक्याचे पॅटीस, यांची चव आजही तोंडावर रेंगाळते आहे. परंतु, पावसाळा आला की, पोटाला सांभाळा असा नेहमी सल्ला दिला जातो.
आणखी वाचा: Health Special: (आतड्यांचा) ‘आतला आवाज’ म्हणजे काय?
वर्षा ऋतूमध्ये रुग्णांची संख्या वाढते; याचे कारण म्हणजे वर्षा ऋतूत शरीराचे व्यवहार हळूहळू बदलत असतात. ग्रीष्म ऋतूत म्हणजे उन्हाळ्यात शरीरातील वातदोष वाढलेला असतो. या बिघडलेल्या वातदोषाला वर्षा ऋतूतील थंडाव्याची जोड मिळाली की तो चेकाळतोच! जोडीला मंदावलेली पचनक्रिया तर असतेच. वर्षा ऋतूचे वैशिष्ट्य म्हणजे या ऋतूत पित्तसंचयाला सुरुवात होते. त्यामुळे वर्षा ऋतूत म्हणजे पावसाळ्याच्या सुरुवातीला अनेक आजार उद्भवू शकतात.
आणखी वाचा: Health Special: पाऊस सुरु होताना आंबा खावा का?
तळ्यात विहिरीत तलावांवर नवे पाणी येते. नवे पाणी म्हणजे जमिनीवरील सर्व मलमूत्र आपल्यासोबत वाहून आणणारे पाणी. रोगजंतूंचा भरपूर साठा असणारे पाणी, यशिवाय पावसाबरोबर माश्याही वाढतात. पाणी व अन्नपदार्थांवर घोंघावणाऱ्या माश्यांचा उपद्रव, त्यामुळे हगवणींसारखे आजार, उलट्या-जुलाब सुरु होतात. पोट बिघडणे, गॅस धरणे, आव पडणे अशा तक्रारी या काळात सुरु होतात. यालाच आपण म्हणतो, “नवं पाणी बाधलं!” सर्व डॉक्टरांकडे जास्त रुग्ण हे पोटाच्या तक्रारीचे असतात. उघडयावरील पदार्थ खाणे, चुकीचा जड आहार घेणे यामुळे वर्षाऋतूत अनेकांचे पोट बिघडत राहत.
आणखी वाचा: Mental Health Special: ‘Lockdown Teenagers’च्या समस्या काय आहेत?
पावसाळ्याच्या सुरुवातीला आभाळ भरुन येते, गार वारा सुटतो. त्यामुळे या पावसाच्या थंडीवाऱ्यात सांधेदुखी बळावते. पन्नाशी उलटलेल्या लोकांचे सांधे कुरकुरायला लागतात. गारठा व पावसात भिजणे यामुळे सर्दी-पडश्याला आमंत्रण मिळते. या थंड वातावरणात दमेकऱ्यांचा दमादेखील बऱ्याचदा बळावला जातो. शिवाय पावसात आपण वापरतो प्लास्टिक चपला व प्लास्टिकचे बूट, या प्लास्टिक बुटात पाणी साचून रहिल्याने पायाला बोटांच्यामध्ये चिखल्या होऊ लागतात. पावसाळ्यात पावसाचे पाणी जिथे-तिथे साठून राहते. या साठलेल्या पाण्यात उंदीर, कुत्रे यांचे मलमूत्र मिसळले जाते. पावसाच्या पाण्यात चालल्यास व शरीरावरील जखमेत पाणी गेल्यास व पावसाचे पाणी अनावधानाने पोटात गेल्यास लेप्टोस्पायरोसिस सारखे गंभीर आजार होऊ शकतात. सर्व रुग्णालयात पावसाळ्यात प्रचंड गर्दी असते. यामध्ये प्रामुख्याने डेंगू, मलेरिया, ताप व इतर आजार असतात. हे सर्व आजार लवकर औषध घेतल्यास बरे होतात पण याकडे दुर्लक्ष केल्यास जीवही घेऊ शकतात.
वर्षाऋतूमध्ये खाण्याची काय काळजी घ्यावी ?
रोगप्रतिकारकशक्ती मजबूत करणे, हा या मुख्य मंत्र आहे, जो शरीराला प्रतिकार शक्ती मजबूत करण्यास आणि संसर्गाचा सामना करण्यास मदत करतो. काळजीपूर्वक खाण्याच्या वर्तनाच्या सवयी लावणे, हंगामी पदार्थांची निवड करणे, शारीरिकरित्या सक्रिय राहणे आणि सकारात्मक राहणे ही आरोग्याची गुरुकिल्ली आहे.
आयुर्वेदाच्या समग्र शास्त्रानुसार ऋतूनुसार संतुलित आहार घेण्याची संकल्पना ऋतुचर्या म्हणून ओळखली जाते, जी रोगप्रतिकारक शक्ती आणि मनाला ऋतूच्या गरजेनुसार जुळवून घेते. विशेषत: हंगामी बदलाच्या काळात आजार टाळण्यासाठी ही पद्धत निरोगी आणि कार्यक्षम मानली जाते. अशा प्रकारे, रोगमुक्त राहण्यासाठी, आहारात ऋतुचर्येनुसार आहार पाळणे आवश्यक आहे.
पावसाळी आहारात समाविष्ट करावयाचे पदार्थ
१. द्रव पदार्थ- पुरेसे सुरक्षित, पिण्यायोग्य पाणी पिणे उबदार, ताजे बनवलेले सेवन करण्याइतकेच महत्वाचे आहे. त्याबरोबर हर्बल किंवा ग्रीन चहा, मटनाचा रस्सा आणि सूप. ही पेये शरीरातील पाण्याचे व इलेक्ट्रोलाइटचे संतुलन राखतात. शरीरातील विषासमान पदार्थ कमी करतात. डिटॉक्सिफाई करतात आणि मजबूत रोगप्रतिकारक शक्ती तयार करतात.
२. फळे – पावसाळ्यात नाशपाती, प्लम, चेरी, पीच, पपई, सफरचंद आणि डाळिंब यासारखी हंगामी फळे जोडल्यास व्हिटॅमिन ए, सी, अँटीऑक्सिडंट्स आणि फायबरसारख्या पोषक तत्वांची आवश्यकता पूर्ण होण्यास मदत होते. ही फळे पचन सुधारण्यास, आतड्यांमधील रोगप्रतिकारक शक्ती सबळ करण्यास मदत करतात.
३. भाजीपाला- पावसाळा म्हणजे काकडी, टोमॅटो, सोयाबीन, भेंडी आणि मुळा यांसह भरपूर प्रमाणात उपलब्ध असलेल्या शेवग्या, करडई, शेवग्यासारख्या भाज्यांचा काळ. आपल्या नियमित आहार योजनेत आतड्याचे चांगले आरोग्य ठेवण्यास भाज्या खाव्यात.
४. मसाले – हळद, आले, लसूण, मिरपूड, दालचिनी, वेलची आणि जायफळ यासारख्या मसाले आणि औषधी वनस्पतींमध्ये अँटी-इंफ्लेमेटरी, अँटीफंगल, अँटीवायरल, अँटीमाइक्रोबियल, अँटी-बॅक्टेरियल आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढविणारी क्रिया प्रदान केली जाते. या सर्व गोष्टी टी-पेशींसारख्या रोगप्रतिकारक पेशींचे नियमन करून रोगप्रतिकारक शक्तीचे समर्थन करण्यासाठी आश्चर्यकारकपणे चांगले कार्य करतात जे शरीराला रोगजनकांपासून बचाव करण्यास मदत करतात. या हवामानात आपल्या नियमित स्वयंपाकात या मसाल्यांचा समावेश करा आणि आपले संपूर्ण आरोग्य वाढवा.
५. शेंगदाणे – शेंगदाणे आणि बियाणे प्रथिने, निरोगी चरबी, जीवनसत्त्वे, खनिजे आणि अँटीऑक्सिडंट्सने भरलेले असतात. शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य चांगले ठेवण्यासाठी प्रत्येक ऋतूत ते घ्यावेत.
६. लसूण – पौष्टिक पदार्थांचा खजिना असलेला लसूण सामान्य सर्दी आणि फ्लूचा सामना करण्यासाठी ओळखला जातो आणि आपल्या प्रतिकारशक्तीस चालना देतो. आपल्या दैनंदिन आहारात लसूण समाविष्ट केल्याने रक्तातील टी पेशी वाढतात, ज्यामुळे व्हायरल हल्ल्यांपासून आपले संरक्षण होण्यास मदत होते. अॅलिसिन हे लसणामधील सर्वात शक्तिशाली बायोएक्टिव्ह कंपाऊंड आहे जे औषधी वैशिष्ट्यांनी भरलेले आहे आणि सिस्टमच्या रोगाशी लढण्याच्या प्रतिसादास उत्तेजन देते.
७. हळद – हळदीचे शक्तिशाली अँटीसेप्टिक, अँटीव्हायरल, अँटीफंगल, बॅक्टेरियाच्या वाढीस प्रतिबंध करणारा पदार्थ, अँटीमाइक्रोबियल आणि दाहक-विरोधी गुण नैसर्गिकरित्या आपल्या रोगप्रतिकारक शक्तीस चालना देतात आणि संसर्गाचा सामना करतात. हळदीचे दूध पिणे किंवा आपल्या दैनंदिन जेवणात पिवळी हळद पावडर घालणे हा आरोग्यास उत्तम असतो. पावसाळ्याशी संबंधित सर्व आजारांवर हळद हा एक खात्रीशीर उपाय आहे.
८. प्रोबायोटिक्स- दही, ताक आणि लोणच्याच्या भाज्या यासारखे आंबवलेले पदार्थ प्रोबायोटिक्सचे चांगले स्रोत आहेत प्रोबायोटिक्स हे चांगले बॅक्टेरिया आहेत जे रोगास कारणीभूत रोगजनक आणि सिस्टिममधील इतर हानिकारक जीवाणूंचा बचाव करण्यास मदत करतात.
९. लिंबू – व्हिटॅमिन सी आणि अँटीऑक्सिडेंट असलेले लिंबू आपल्या पावसाळी आहारात रोगप्रतिकारक प्रतिक्रिया वाढविण्यास आणि संक्रमणदूर ठेवण्यास मदत करते. फक्त आपल्या जेवणावर लिंबाचा रस टाका, कोणत्याही डिशमध्ये लिंबाचा रस घाला किंवा एक ग्लास लिंबूपाणी प्या, हे लिंबूवर्गीय फळ आपल्या पोषण आणि आरोग्याची काळजी घेते.
१०. सीफूड मर्यादित करा
या हंगामात पाणी दूषित होण्याचा धोका जास्त असतो, ज्यामुळे मासे आणि सीफूड संसर्गाचे असुरक्षित वाहक होतात. त्यामुळे पावसाळ्यात सीफूड खाणे टाळावे. याच कारणामुळे तसेच खवळलेल्या समुद्रामुळे मासेमारी बंद असते व रक्षा बंधनापर्यंत मासेमारी कमी असते. (क्रमश:)
आणखी वाचा: Health Special: (आतड्यांचा) ‘आतला आवाज’ म्हणजे काय?
वर्षा ऋतूमध्ये रुग्णांची संख्या वाढते; याचे कारण म्हणजे वर्षा ऋतूत शरीराचे व्यवहार हळूहळू बदलत असतात. ग्रीष्म ऋतूत म्हणजे उन्हाळ्यात शरीरातील वातदोष वाढलेला असतो. या बिघडलेल्या वातदोषाला वर्षा ऋतूतील थंडाव्याची जोड मिळाली की तो चेकाळतोच! जोडीला मंदावलेली पचनक्रिया तर असतेच. वर्षा ऋतूचे वैशिष्ट्य म्हणजे या ऋतूत पित्तसंचयाला सुरुवात होते. त्यामुळे वर्षा ऋतूत म्हणजे पावसाळ्याच्या सुरुवातीला अनेक आजार उद्भवू शकतात.
आणखी वाचा: Health Special: पाऊस सुरु होताना आंबा खावा का?
तळ्यात विहिरीत तलावांवर नवे पाणी येते. नवे पाणी म्हणजे जमिनीवरील सर्व मलमूत्र आपल्यासोबत वाहून आणणारे पाणी. रोगजंतूंचा भरपूर साठा असणारे पाणी, यशिवाय पावसाबरोबर माश्याही वाढतात. पाणी व अन्नपदार्थांवर घोंघावणाऱ्या माश्यांचा उपद्रव, त्यामुळे हगवणींसारखे आजार, उलट्या-जुलाब सुरु होतात. पोट बिघडणे, गॅस धरणे, आव पडणे अशा तक्रारी या काळात सुरु होतात. यालाच आपण म्हणतो, “नवं पाणी बाधलं!” सर्व डॉक्टरांकडे जास्त रुग्ण हे पोटाच्या तक्रारीचे असतात. उघडयावरील पदार्थ खाणे, चुकीचा जड आहार घेणे यामुळे वर्षाऋतूत अनेकांचे पोट बिघडत राहत.
आणखी वाचा: Mental Health Special: ‘Lockdown Teenagers’च्या समस्या काय आहेत?
पावसाळ्याच्या सुरुवातीला आभाळ भरुन येते, गार वारा सुटतो. त्यामुळे या पावसाच्या थंडीवाऱ्यात सांधेदुखी बळावते. पन्नाशी उलटलेल्या लोकांचे सांधे कुरकुरायला लागतात. गारठा व पावसात भिजणे यामुळे सर्दी-पडश्याला आमंत्रण मिळते. या थंड वातावरणात दमेकऱ्यांचा दमादेखील बऱ्याचदा बळावला जातो. शिवाय पावसात आपण वापरतो प्लास्टिक चपला व प्लास्टिकचे बूट, या प्लास्टिक बुटात पाणी साचून रहिल्याने पायाला बोटांच्यामध्ये चिखल्या होऊ लागतात. पावसाळ्यात पावसाचे पाणी जिथे-तिथे साठून राहते. या साठलेल्या पाण्यात उंदीर, कुत्रे यांचे मलमूत्र मिसळले जाते. पावसाच्या पाण्यात चालल्यास व शरीरावरील जखमेत पाणी गेल्यास व पावसाचे पाणी अनावधानाने पोटात गेल्यास लेप्टोस्पायरोसिस सारखे गंभीर आजार होऊ शकतात. सर्व रुग्णालयात पावसाळ्यात प्रचंड गर्दी असते. यामध्ये प्रामुख्याने डेंगू, मलेरिया, ताप व इतर आजार असतात. हे सर्व आजार लवकर औषध घेतल्यास बरे होतात पण याकडे दुर्लक्ष केल्यास जीवही घेऊ शकतात.
वर्षाऋतूमध्ये खाण्याची काय काळजी घ्यावी ?
रोगप्रतिकारकशक्ती मजबूत करणे, हा या मुख्य मंत्र आहे, जो शरीराला प्रतिकार शक्ती मजबूत करण्यास आणि संसर्गाचा सामना करण्यास मदत करतो. काळजीपूर्वक खाण्याच्या वर्तनाच्या सवयी लावणे, हंगामी पदार्थांची निवड करणे, शारीरिकरित्या सक्रिय राहणे आणि सकारात्मक राहणे ही आरोग्याची गुरुकिल्ली आहे.
आयुर्वेदाच्या समग्र शास्त्रानुसार ऋतूनुसार संतुलित आहार घेण्याची संकल्पना ऋतुचर्या म्हणून ओळखली जाते, जी रोगप्रतिकारक शक्ती आणि मनाला ऋतूच्या गरजेनुसार जुळवून घेते. विशेषत: हंगामी बदलाच्या काळात आजार टाळण्यासाठी ही पद्धत निरोगी आणि कार्यक्षम मानली जाते. अशा प्रकारे, रोगमुक्त राहण्यासाठी, आहारात ऋतुचर्येनुसार आहार पाळणे आवश्यक आहे.
पावसाळी आहारात समाविष्ट करावयाचे पदार्थ
१. द्रव पदार्थ- पुरेसे सुरक्षित, पिण्यायोग्य पाणी पिणे उबदार, ताजे बनवलेले सेवन करण्याइतकेच महत्वाचे आहे. त्याबरोबर हर्बल किंवा ग्रीन चहा, मटनाचा रस्सा आणि सूप. ही पेये शरीरातील पाण्याचे व इलेक्ट्रोलाइटचे संतुलन राखतात. शरीरातील विषासमान पदार्थ कमी करतात. डिटॉक्सिफाई करतात आणि मजबूत रोगप्रतिकारक शक्ती तयार करतात.
२. फळे – पावसाळ्यात नाशपाती, प्लम, चेरी, पीच, पपई, सफरचंद आणि डाळिंब यासारखी हंगामी फळे जोडल्यास व्हिटॅमिन ए, सी, अँटीऑक्सिडंट्स आणि फायबरसारख्या पोषक तत्वांची आवश्यकता पूर्ण होण्यास मदत होते. ही फळे पचन सुधारण्यास, आतड्यांमधील रोगप्रतिकारक शक्ती सबळ करण्यास मदत करतात.
३. भाजीपाला- पावसाळा म्हणजे काकडी, टोमॅटो, सोयाबीन, भेंडी आणि मुळा यांसह भरपूर प्रमाणात उपलब्ध असलेल्या शेवग्या, करडई, शेवग्यासारख्या भाज्यांचा काळ. आपल्या नियमित आहार योजनेत आतड्याचे चांगले आरोग्य ठेवण्यास भाज्या खाव्यात.
४. मसाले – हळद, आले, लसूण, मिरपूड, दालचिनी, वेलची आणि जायफळ यासारख्या मसाले आणि औषधी वनस्पतींमध्ये अँटी-इंफ्लेमेटरी, अँटीफंगल, अँटीवायरल, अँटीमाइक्रोबियल, अँटी-बॅक्टेरियल आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढविणारी क्रिया प्रदान केली जाते. या सर्व गोष्टी टी-पेशींसारख्या रोगप्रतिकारक पेशींचे नियमन करून रोगप्रतिकारक शक्तीचे समर्थन करण्यासाठी आश्चर्यकारकपणे चांगले कार्य करतात जे शरीराला रोगजनकांपासून बचाव करण्यास मदत करतात. या हवामानात आपल्या नियमित स्वयंपाकात या मसाल्यांचा समावेश करा आणि आपले संपूर्ण आरोग्य वाढवा.
५. शेंगदाणे – शेंगदाणे आणि बियाणे प्रथिने, निरोगी चरबी, जीवनसत्त्वे, खनिजे आणि अँटीऑक्सिडंट्सने भरलेले असतात. शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य चांगले ठेवण्यासाठी प्रत्येक ऋतूत ते घ्यावेत.
६. लसूण – पौष्टिक पदार्थांचा खजिना असलेला लसूण सामान्य सर्दी आणि फ्लूचा सामना करण्यासाठी ओळखला जातो आणि आपल्या प्रतिकारशक्तीस चालना देतो. आपल्या दैनंदिन आहारात लसूण समाविष्ट केल्याने रक्तातील टी पेशी वाढतात, ज्यामुळे व्हायरल हल्ल्यांपासून आपले संरक्षण होण्यास मदत होते. अॅलिसिन हे लसणामधील सर्वात शक्तिशाली बायोएक्टिव्ह कंपाऊंड आहे जे औषधी वैशिष्ट्यांनी भरलेले आहे आणि सिस्टमच्या रोगाशी लढण्याच्या प्रतिसादास उत्तेजन देते.
७. हळद – हळदीचे शक्तिशाली अँटीसेप्टिक, अँटीव्हायरल, अँटीफंगल, बॅक्टेरियाच्या वाढीस प्रतिबंध करणारा पदार्थ, अँटीमाइक्रोबियल आणि दाहक-विरोधी गुण नैसर्गिकरित्या आपल्या रोगप्रतिकारक शक्तीस चालना देतात आणि संसर्गाचा सामना करतात. हळदीचे दूध पिणे किंवा आपल्या दैनंदिन जेवणात पिवळी हळद पावडर घालणे हा आरोग्यास उत्तम असतो. पावसाळ्याशी संबंधित सर्व आजारांवर हळद हा एक खात्रीशीर उपाय आहे.
८. प्रोबायोटिक्स- दही, ताक आणि लोणच्याच्या भाज्या यासारखे आंबवलेले पदार्थ प्रोबायोटिक्सचे चांगले स्रोत आहेत प्रोबायोटिक्स हे चांगले बॅक्टेरिया आहेत जे रोगास कारणीभूत रोगजनक आणि सिस्टिममधील इतर हानिकारक जीवाणूंचा बचाव करण्यास मदत करतात.
९. लिंबू – व्हिटॅमिन सी आणि अँटीऑक्सिडेंट असलेले लिंबू आपल्या पावसाळी आहारात रोगप्रतिकारक प्रतिक्रिया वाढविण्यास आणि संक्रमणदूर ठेवण्यास मदत करते. फक्त आपल्या जेवणावर लिंबाचा रस टाका, कोणत्याही डिशमध्ये लिंबाचा रस घाला किंवा एक ग्लास लिंबूपाणी प्या, हे लिंबूवर्गीय फळ आपल्या पोषण आणि आरोग्याची काळजी घेते.
१०. सीफूड मर्यादित करा
या हंगामात पाणी दूषित होण्याचा धोका जास्त असतो, ज्यामुळे मासे आणि सीफूड संसर्गाचे असुरक्षित वाहक होतात. त्यामुळे पावसाळ्यात सीफूड खाणे टाळावे. याच कारणामुळे तसेच खवळलेल्या समुद्रामुळे मासेमारी बंद असते व रक्षा बंधनापर्यंत मासेमारी कमी असते. (क्रमश:)
