भेसळयुक्त मध कसा ओळखावा? चांगला मध शरीराला कसा फायदेशीर ठरतो?

आपल्या देशात मधाचा माणसागणिक वापर नगण्य आहे. युरोप अमेरिकेत मध शरीरात फाजील चरबी न वाढवता ताकद देणारे मधुर रसाचे टॉनिक म्हणून वापरतात. साखरेचे दुर्गुण मधात नाहीत. त्यामुळे स्थूल व्यक्तीकरिता मध उपयुक्त आहेच. त्याबरोबर त्याने हृदयरोग, चरबीचे विकार, प्रमेह, जडपणा इत्यादी फाजील पोषणाचे विकार बरे होतात. मधाच्या प्रत्येक कणात, बाहेरच्या आवरणात रूक्ष हा गुण प्रकर्षाने आहे. या एका गुणामुळेच मधाची खरे-खोट्याची परीक्षा करणे सोपे आहे. एक कोरे फडके घ्यावे. त्याची खळ काढलेली नसावी किंवा मांजरपाट वा हारक कापडाचा तुकडा घ्यावा. ते फडके तिरके धरून त्यावर आपणास परीक्षा करावयाची असलेल्या मधाची धार सोडावी. त्या कपड्याला न चिकटता मध खाली घरंगळत गेला तर तो खरा मध. जर त्या मधाचे थेंब फडक्याला चिकटून राहिले तर खोटा मध होय.

मधाची आणखी दोन प्रकारे साधी सोपी परीक्षा करता येते. मधामध्ये कापसाची वात करून बुडवावी. ती तडतडली नाही, सावकाश जळली तर तो मध खरा होय. मधाचा थेंब पाण्यात टाकला असता तसाच्या तसा तळात गेला तर तो खरा मध असे मानतात. पण चेरापुंजीसारख्या (मेघालय) खूप पावसाच्या प्रदेशातील मधाला ही परीक्षा लागू पडत नाही असा माझा स्वानुभव आहे. मधाचा थेंब जिभेवर ठेवला तर काहींना ‘वमीकरोति’ या उक्तीप्रमाणे उलटीची भावना होते. मधामध्ये काकवी, गूळ अशी वेगवेगळी भेसळ द्रव्ये असू शकतात. शरीरात पोटात, आतड्यात, रस-रक्तवाहिन्यांत जिथे जिथे मध पोहोचेल तेथील बारीकसारीक कफाचा फाजील दोष मध शोषून घेतो. मध सूक्ष्म गुणांमळे शरीरातील सर्व सर्व वहनयंत्रणेत पोचतो. आपल्या या विलक्षण गुणाने शरीरात ठिकठिकाणी पडून असणाऱ्या मलद्रव्यांचे शोधन, क्षरण ही कार्ये मध करतो. मध हा केवळ एनर्जी देतो. फाजील वजन देत नाही. मात्र याकरिता मध प्यावा लागतो. तो चमचा दोन चमचे घेऊन चालत नाही.

मध गरम पाण्याबरोबर घेण्याचा प्रघात आहे. त्यापेक्षा तो लिंबू रसाबरोबर घेणे अधिक चांगले. त्यामुळे उत्तम वातानुलोमन होते. मध हा वातवर्धक आहे. याचे विशिष्ट गुरुत्व तेल, तूप, पाणी या तुलनेत दीडपट आहे. त्यामुळे त्याला शरीरात काम करायला लिंबूरसाची जोड फार आवश्यक आहे.
लिंबूरसाबरोबर किंवा आल्याच्या रसाबरोबर मध घेतल्यास अग्निमांद्या दूर होते. कफप्रधान आम्लपित्तात तुळशीच्या रसाबरोबर मध गुण देतो. स्थूल स्त्रियांच्या पांढरे जाणे या तक्रारीत मधाचा उपयोग करावा. कोणत्याही उलटीच्या तक्रारीत लहान प्रमाणात मध घेतला तर उलटी थांबते. मोठ्या प्रमाणावर मध घेतला तर उलटी होते. त्याचा उपयोग फाजील कफ असलेल्या दमा, खोकला या विकारात होतो. लहान व कृश बालकांकरिता मधासारखे टॉनिक नाही. महागड्या रंगीबेरंगी आकर्षक बाटल्यांच्या टॉनिकपेक्षा शंभर-दोनशे ग्रॅम मध बालकांना मोठे वरदान आहे. मधुमेही माणसाने मध घेऊ नये.

गंडमाळा, उर:क्षत, क्षय, छातीत कफामुळे दुखणे, सर्दी, पडसे, खोकला, दमा, आवाज बसणे, स्वरभंग, हृदयरोग या सर्व प्राणवह विकारांत मध हे एकेरी द्रव्य किंवा इतर पदार्थांबरोबर अनुपान म्हणून फार उपयुक्त आहे. मधाला योगवाही अशी रास्त संज्ञा आहे. मध आपले गुण देतोच, पण त्याचबरोबर ज्या पदार्थांबरोबर घ्याल त्या पदार्थांचे गुणधर्म वाढवतो. त्यामुळे तुळस स्वरस, मिरी, लिंबू स्वरस, तूप, दूध, पिंपळी चूर्ण, वेखंड, हळद अशा विविध पदार्थांबरोबर अनुपान म्हणून मधाचा वापर होतो. तूप व मध समप्रमाणात घेऊ नये असा शास्त्राचा सांगावा आहे. पण हे प्रमाण वजन का माप याचा उल्लेख नाही ही या वचनाची गंमत आहे. कारण दोन्ही समभाग घेतले तर ते वजनाच्या हिशोबात, तुपाचे दीडपट मध या हिशोबाने विषासम प्रमाण आहे. असो.

कृश व्यक्तीला मध तुपाबरोबर किंवा दुधाबरोबर द्याावा. खोकल्यात तुळसरस किंवा पिंपळी चूर्णाबरोबर द्याावा. गंडमाळा विकारात सुधाजल किंवा निवळीबरोबर द्यावा. अजीर्ण असून ताकद हवी असल्यास आले किंवा लिंबूरसाबरोबर घ्यावा. उचकी लागल्यास मध व वेलदोड्याची जाळून केलेली राख असे मिश्रण चाटवावे. उचकी लगेच थांबते. जगात कोणत्याही प्राण्याची कोणतीही जखम, मग ती मधुमेह किंवा महारोगाची असो, भरून आणणे, बरी करणे याकरिता बाह्योपचारार्थ शोधन व रोपण करणारे मध हे फार हुकमी द्रव्य आहे. मधाचा ‘सरफेस’- बाहेरचे आवरण पूर्णपणे रूक्ष आहे. त्यामुळे पू असलेल्या जखमेत मध भरला की, तेथील पू मध शोषून घेतो, ‘न्यूट्रलाइज’ करतो. जखम झपाट्याने भरून येते. पू असेपर्यंत व्रणशोधनार्थ मधाचे प्रमाण भरपूर असावे. नंतर क्रमाक्रमाने तूप मिसळावे, मधाचे प्रमाण कमी करावे. गँगरीनमुळे पाय कापावयास लागणार होते, पण मधाच्या ड्रेसिंगमुळे वाचले अशी कितीतरी उदाहरणे आहेत. तोंड येणे, भाजलेल्या जखमा याकरिता मधाचे प्रतिसारण करावे. भगंदर विकारात साखर हा शत्रू आहे. त्याऐवजी मध वापरावा. कालांतराने भगंदर बरा होतो. रिकेट्स, हातापायांच्या काड्या या विकारात मध बालकांना वरदान आहे. डोळ्यांना खुपऱ्या, पाणी येणे, चिकटा, क्षीण दृष्टी याकरिता अंजन व पोटात घेणे असा मधाचा दुहेरी उपयोग आहे. विषविकार, कृमी, तहान लागणे, रक्तपित्त या विकारात मधाचा मुक्त वापर करावा. रोगप्रतिकारशक्ती वाढवतो.

मधाचा केवळ आरोग्य रक्षण व रोग निवारण याकरिताच उपयोग नसून, आपल्या पृथ्वीवरील विविध धान्ये, पिके यांच्या उत्पादनात वाढ करण्याकरिता मधमाश्यांचे विलक्षण योगदान आहे याचे ज्ञान व भान नागर संस्कृतीतील आपणांपैकी किती जणांना आहे? मधमाशी जेव्हा या फुलावरून त्या फुलावर मध गोळा करण्याकरिता भ्रमंती करते, त्या वेळेस ती आपल्या पायांनी परागकणांची सृष्टीवर उधळण करते. त्यामुळे विविध शेत बागायतींचे पीक वाढते. त्याकरिता जेथे जेथे शक्य आहे तेथे फुलझाडे निवडावी. कारण मधमाश्या या फुलांत खोलवर शिरून मध गोळा करत नाहीत.

मधाची विक्री करणारे आमचा मध हा जांभळाच्या, आंब्याच्या अशा विविध झाडांवरचा आहे असे सांगत असतात. प्रत्यक्षात ज्या झाडावर मधाचे पोवळे असते, त्यातील मध त्या झाडांवरील फुलातलाच असतो असे नाही. कारण मधमाश्या या काही फर्लांग, मैल लांबीचा प्रवास करून मध गोळा करून पोवळ्यात जमा करतात. याचे भान मध गोळा करणाऱ्यांचा दावा ऐकताना ठेवावे.

जगभर बोलली जाणारी इंग्रजी भाषा खूप गोड आहे. ‘स्वीटी, हाऊ आर यू? हनी हाऊ आर यू?’ असे ऐकल्यावर कोणती कन्या विरघळणार नाही? शीर्षकातील वाक्य हे भक्तीचे वर्णन करणाऱ्या श्लोकाचा एक तुकडा आहे. कोणतीही भक्ती ही मधाप्रमाणेच निर्व्याज व मधुर असते. अशा मधाला जन्म देऊन तुमच्या-आमच्या आरोग्य-अनारोग्य समस्यांचा ‘हल’ करणाऱ्या मधुमक्षिकांना लक्ष लक्ष मधुर प्रणाम!

एका देशभक्तिपर काव्याची एक ओळ विलक्षण प्रेरणादायी आहे.
‘‘लक्ष लक्ष नवकमलावरूनी, वेचियला मधु संपुट भरूनी।
अभिनव स्वप्न हेचि आमुचे होईल यातून साकारा॥
मधुपर्क आमुचा स्वीकारा॥’’