अनेक वर्षांपासून आपल्याला सांगितले गेले आहे की, मजबूत हाडांसाठी दूध पिणे आवश्यक आहे. पण हे पूर्णपणे सत्य असेलच असे नाही असे जर तुम्हाला सांगितले तर? दुधामध्ये कॅल्शियम असते, जे हाडांच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे असते, परंतु इतर घटक आणि पदार्थ देखील तितकेच महत्त्वाचे असू शकतात.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
हेल्थकेअर प्रोफेशनल आणि कंटेंट क्रिएटर डॉ. सुझी शुल्मन सांगतात की,”हाडे मजबूत करण्यासाठी फक्त दूध पिणे “कदाचित सर्वोत्तम कल्पना असू शकत नाही दूध हे आम्लीय असते त्यामुळे जेव्हा आपण त्याचे सेवन करतो तेव्हा आपल्याला शरीराचा pH पुन्हा संतुलित करावा लागतो आणि ते करण्यासाठी शरीराला हाडांमधून अल्कधर्मी(अल्कलाईन) असलेले कॅल्शियम बाहेर काढावे लागते म्हणजेच ते pH संतुलन सामान्य स्थितीत आणते.”
याबाबत द इंडियन एक्स्प्रेसला माहिती देताना डीएचईई हॉस्पिटलच्या मुख्य आहारतज्ज्ञ आणि पोषणतज्ज्ञ शुभा रमेश एल सांगतात की, “दुधाच्या सेवनाने हाडे मजबूत होतात हा पारंपारिक विश्वास प्रामुख्याने दुधामध्ये उच्च कॅल्शियम घटकांमुळे उद्भवतो, जो हाडांच्या आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. पण, अलीकडील अभ्यासांनी या गृहीतकावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले आहे. ”
ब्रिटीश मेडिकल जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या संशोधनाबाबत शुभा सांगते की,”जास्त दूध पिणे फ्रॅक्चर होण्याचा धोका कमी करण्याशी संबंधित असू शकत नाही आणि स्त्रियांच्या उच्च मृत्यु दराशी देखील संबंधित असू शकते. “हा विरोधाभासी शोध D-गॅलॅक्टोजच्या उपस्थितीमुळे असू शकतो, दुधात आढळणारी साखर, जी जास्त प्रमाणात ऑक्सिडेटिव्ह तणाव(oxidative stress) आणि जळजळ वाढवते, संभाव्यतः कॅल्शियमच्या फायद्यांचा प्रतिकार करते.”
याशिवाय शुभा यांनी सांगितले “जर्नल ऑफ बोन अँड मिनरल रिसर्चमधील पुनरावलोकनाने असा निष्कर्ष काढला आहे की, “हाडांच्या आरोग्यासाठी कॅल्शियम आवश्यक असले तरी कॅल्शियमचा स्त्रोत ( मग तो दुग्धजन्य असो वा नसो) हाडांच्या घनतेवर लक्षणीय परिणाम करत नाही.”
हाडांच्या आरोग्यासाठी पर्यायी आहार
“असंख्य दुग्धजन्य आहाराचे स्रोत आणि जीवनशैली घटक आहेत जे हाडांच्या आरोग्यास प्रभावीपणे समर्थन देतात. कॅल्शियम समृध्द अन्नांमध्ये ब्रोकोली सारख्या हिरव्या पालेभाज्या, बदाम आणि चिया सारख्या दाणे आणि बिया आणि डाळी आणि मसूर सारख्या शेंगा यांचा समावेश करू शकता,” असे शुभा ठामपणे सांगते.
फोर्टिफाइड वनस्पती-आधारित दूध आणि रस देखील भरपूर कॅल्शियम देतात. याव्यतिरिक्त, ती स्पष्ट करते की, “कॅल्शियम शोषण आणि हाडांच्या आरोग्यामध्ये व्हिटॅमिन डी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते, जे सूर्यप्रकाश, फॅटी मासे आणि मजबूत पदार्थांमधून( fortified foods)मिळू शकते.
ती पुढे सांगते, “संपूर्ण धान्य, दाणे( nuts) आणि हिरव्या पालेभाज्यांमध्ये आढळणारे मॅग्नेशियम आणि पालक यांसारख्या हिरव्या भाज्यांमध्ये असलेले व्हिटॅमिन के देखील हाडांच्या आरोग्यासाठी आवश्यक आहे. नियमित वजन उचलण्याचे व्यायाम, जसे की चालणे, जॉगिंग आणि स्ट्रेंथ ट्रेनिंग, हाडांच्या निर्मितीला उत्तेजन देऊन हाडांची घनता वाढवतात आणि ऑस्टिओपोरोसिसचा धोका कमी करतात.”
आनुवंशिकता, व्यायाम आणि दुधाच्या सेवनासह एकूण आहार यांचा परस्परसंबध
हाडांच्या घनतेवर प्रभाव टाकण्यासाठी आनुवंशिकता, शारीरिक हालचाल आणि एकूण आहार यांच्या गुंतागुंतीच्या परस्परसंबंधाने प्रभावित होते आणि दुधाचे सेवन हा या गुंतागुंतीच्या समीकरणाचा फक्त एक भाग आहे. “आनुवंशिकता महत्त्वाची भूमिका बजावते, बेसलाइन हाडांची घनता आणि वयानुसार हाडांची झीज होण्याचे प्रमाण ठरवते,” असे शुभा सांगते
व्यायाम, विशेषत: वजन उचलणे आणि रेझिस्टन्स अॅक्टिव्हिटी (resistance activitie) हाडांच्या निर्मितीला प्रोत्साहन देऊन आणि हाडांची ताकद वाढवून हाडांच्या आरोग्यावर लक्षणीय परिणाम करतात. योग्य प्रमाणात कॅल्शियम, व्हिटॅमिन डी, प्रथिने, मॅग्नेशियम आणि इतर पोषक तत्वांचा समावेश असलेला गोलाकार आहार निरोगी हाडे राखण्यासाठी आवश्यक आहे.
दूध कॅल्शियम आणि प्रथिने पुरवत असताना, ती स्पष्टपणे सांगते, “ही पोषक तत्त्वे इतर स्त्रोतांकडून देखील मिळू शकतात. केवळ दुधाच्या सेवनावर लक्ष केंद्रित करण्यापेक्षा एकूण आहार आणि जीवनशैलीचा विचार करणे आवश्यक आहे. दुग्धशर्करा असहिष्णुता किंवा दुधाची ऍलर्जी असलेल्या व्यक्तींसाठी किंवा शाकाहारी आहाराचे पालन करणाऱ्यांसाठी, पर्यायी कॅल्शियमयुक्त अन्न आणि पूरक आहार पुरेसे सेवन सुनिश्चित करू शकतात.”
हेही वाचा – खूप हसल्यामुळे हैदराबादमध्ये एक व्यक्ती बेशुद्ध; पण हे कसे शक्य? तज्ज्ञांनी केला खुलासा
हाडांच्या आरोग्याच्या पद्धतीमध्ये दुधाचे संभाव्य धोके किंवा तोटे
हाडांच्या आरोग्यामध्ये दुधाच्या भूमिकेचे मूल्यांकन करताना अनेक संभाव्य धोके आणि तोटे विचारात घेतले पाहिजेत.
शुभा सावध करतात की “अत्याधिक दुधाचे सेवन संतृप्त फॅट्स (Saturated fats) आणि कोलेस्टेरॉलच्या उच्च पातळीशी जोडलेले आहे, ज्यामुळे हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोगाचा धोका वाढू शकतो. याव्यतिरिक्त, काही अभ्यासांनी असे सुचवले आहे की,”दुग्धजन्य पदार्थांचे जास्त सेवन केल्याने इन्सुलिन-सदृश ग्रोथ फॅक्टर 1 (IGF-1), विशिष्ट कर्करोगाशी संबंधित हार्मोनचा उच्च स्तर होऊ शकतो.
लॅक्टोज इंटॉलरन्स असलेल्या व्यक्तींसाठी त्यांनी सुचवले की दुधाचे सेवन केल्याने फुगणे, गॅस आणि अतिसार यांसह गॅस्ट्रोइंटेस्टाइनल त्रास होऊ शकतो, ज्यामुळे दुग्ध स्रोतांमधून सातत्याने कॅल्शियम घेणे शक्य होऊ शकत नाही.
शिवाय दुधावर जास्त अवलंबून राहिल्याने हाडांच्या आरोग्यास हातभार लावणाऱ्या इतर पौष्टिकतेने समृद्ध पदार्थांकडे दुर्लक्ष होऊ शकते, ज्यामुळे संभाव्यतः असंतुलित आहार होऊ शकतो. “या घटकांचा विचार करून, हाडांच्या आरोग्यासाठी संतुलित दृष्टीकोन अंगीकारणे महत्त्वाचे आहे ज्यामध्ये विविध पोषक स्रोत आणि निरोगी जीवनशैली पद्धतींचा समावेश आहे,” शुभा जोर देते.
हेल्थकेअर प्रोफेशनल आणि कंटेंट क्रिएटर डॉ. सुझी शुल्मन सांगतात की,”हाडे मजबूत करण्यासाठी फक्त दूध पिणे “कदाचित सर्वोत्तम कल्पना असू शकत नाही दूध हे आम्लीय असते त्यामुळे जेव्हा आपण त्याचे सेवन करतो तेव्हा आपल्याला शरीराचा pH पुन्हा संतुलित करावा लागतो आणि ते करण्यासाठी शरीराला हाडांमधून अल्कधर्मी(अल्कलाईन) असलेले कॅल्शियम बाहेर काढावे लागते म्हणजेच ते pH संतुलन सामान्य स्थितीत आणते.”
याबाबत द इंडियन एक्स्प्रेसला माहिती देताना डीएचईई हॉस्पिटलच्या मुख्य आहारतज्ज्ञ आणि पोषणतज्ज्ञ शुभा रमेश एल सांगतात की, “दुधाच्या सेवनाने हाडे मजबूत होतात हा पारंपारिक विश्वास प्रामुख्याने दुधामध्ये उच्च कॅल्शियम घटकांमुळे उद्भवतो, जो हाडांच्या आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. पण, अलीकडील अभ्यासांनी या गृहीतकावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले आहे. ”
ब्रिटीश मेडिकल जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या संशोधनाबाबत शुभा सांगते की,”जास्त दूध पिणे फ्रॅक्चर होण्याचा धोका कमी करण्याशी संबंधित असू शकत नाही आणि स्त्रियांच्या उच्च मृत्यु दराशी देखील संबंधित असू शकते. “हा विरोधाभासी शोध D-गॅलॅक्टोजच्या उपस्थितीमुळे असू शकतो, दुधात आढळणारी साखर, जी जास्त प्रमाणात ऑक्सिडेटिव्ह तणाव(oxidative stress) आणि जळजळ वाढवते, संभाव्यतः कॅल्शियमच्या फायद्यांचा प्रतिकार करते.”
याशिवाय शुभा यांनी सांगितले “जर्नल ऑफ बोन अँड मिनरल रिसर्चमधील पुनरावलोकनाने असा निष्कर्ष काढला आहे की, “हाडांच्या आरोग्यासाठी कॅल्शियम आवश्यक असले तरी कॅल्शियमचा स्त्रोत ( मग तो दुग्धजन्य असो वा नसो) हाडांच्या घनतेवर लक्षणीय परिणाम करत नाही.”
हाडांच्या आरोग्यासाठी पर्यायी आहार
“असंख्य दुग्धजन्य आहाराचे स्रोत आणि जीवनशैली घटक आहेत जे हाडांच्या आरोग्यास प्रभावीपणे समर्थन देतात. कॅल्शियम समृध्द अन्नांमध्ये ब्रोकोली सारख्या हिरव्या पालेभाज्या, बदाम आणि चिया सारख्या दाणे आणि बिया आणि डाळी आणि मसूर सारख्या शेंगा यांचा समावेश करू शकता,” असे शुभा ठामपणे सांगते.
फोर्टिफाइड वनस्पती-आधारित दूध आणि रस देखील भरपूर कॅल्शियम देतात. याव्यतिरिक्त, ती स्पष्ट करते की, “कॅल्शियम शोषण आणि हाडांच्या आरोग्यामध्ये व्हिटॅमिन डी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते, जे सूर्यप्रकाश, फॅटी मासे आणि मजबूत पदार्थांमधून( fortified foods)मिळू शकते.
ती पुढे सांगते, “संपूर्ण धान्य, दाणे( nuts) आणि हिरव्या पालेभाज्यांमध्ये आढळणारे मॅग्नेशियम आणि पालक यांसारख्या हिरव्या भाज्यांमध्ये असलेले व्हिटॅमिन के देखील हाडांच्या आरोग्यासाठी आवश्यक आहे. नियमित वजन उचलण्याचे व्यायाम, जसे की चालणे, जॉगिंग आणि स्ट्रेंथ ट्रेनिंग, हाडांच्या निर्मितीला उत्तेजन देऊन हाडांची घनता वाढवतात आणि ऑस्टिओपोरोसिसचा धोका कमी करतात.”
आनुवंशिकता, व्यायाम आणि दुधाच्या सेवनासह एकूण आहार यांचा परस्परसंबध
हाडांच्या घनतेवर प्रभाव टाकण्यासाठी आनुवंशिकता, शारीरिक हालचाल आणि एकूण आहार यांच्या गुंतागुंतीच्या परस्परसंबंधाने प्रभावित होते आणि दुधाचे सेवन हा या गुंतागुंतीच्या समीकरणाचा फक्त एक भाग आहे. “आनुवंशिकता महत्त्वाची भूमिका बजावते, बेसलाइन हाडांची घनता आणि वयानुसार हाडांची झीज होण्याचे प्रमाण ठरवते,” असे शुभा सांगते
व्यायाम, विशेषत: वजन उचलणे आणि रेझिस्टन्स अॅक्टिव्हिटी (resistance activitie) हाडांच्या निर्मितीला प्रोत्साहन देऊन आणि हाडांची ताकद वाढवून हाडांच्या आरोग्यावर लक्षणीय परिणाम करतात. योग्य प्रमाणात कॅल्शियम, व्हिटॅमिन डी, प्रथिने, मॅग्नेशियम आणि इतर पोषक तत्वांचा समावेश असलेला गोलाकार आहार निरोगी हाडे राखण्यासाठी आवश्यक आहे.
दूध कॅल्शियम आणि प्रथिने पुरवत असताना, ती स्पष्टपणे सांगते, “ही पोषक तत्त्वे इतर स्त्रोतांकडून देखील मिळू शकतात. केवळ दुधाच्या सेवनावर लक्ष केंद्रित करण्यापेक्षा एकूण आहार आणि जीवनशैलीचा विचार करणे आवश्यक आहे. दुग्धशर्करा असहिष्णुता किंवा दुधाची ऍलर्जी असलेल्या व्यक्तींसाठी किंवा शाकाहारी आहाराचे पालन करणाऱ्यांसाठी, पर्यायी कॅल्शियमयुक्त अन्न आणि पूरक आहार पुरेसे सेवन सुनिश्चित करू शकतात.”
हेही वाचा – खूप हसल्यामुळे हैदराबादमध्ये एक व्यक्ती बेशुद्ध; पण हे कसे शक्य? तज्ज्ञांनी केला खुलासा
हाडांच्या आरोग्याच्या पद्धतीमध्ये दुधाचे संभाव्य धोके किंवा तोटे
हाडांच्या आरोग्यामध्ये दुधाच्या भूमिकेचे मूल्यांकन करताना अनेक संभाव्य धोके आणि तोटे विचारात घेतले पाहिजेत.
शुभा सावध करतात की “अत्याधिक दुधाचे सेवन संतृप्त फॅट्स (Saturated fats) आणि कोलेस्टेरॉलच्या उच्च पातळीशी जोडलेले आहे, ज्यामुळे हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोगाचा धोका वाढू शकतो. याव्यतिरिक्त, काही अभ्यासांनी असे सुचवले आहे की,”दुग्धजन्य पदार्थांचे जास्त सेवन केल्याने इन्सुलिन-सदृश ग्रोथ फॅक्टर 1 (IGF-1), विशिष्ट कर्करोगाशी संबंधित हार्मोनचा उच्च स्तर होऊ शकतो.
लॅक्टोज इंटॉलरन्स असलेल्या व्यक्तींसाठी त्यांनी सुचवले की दुधाचे सेवन केल्याने फुगणे, गॅस आणि अतिसार यांसह गॅस्ट्रोइंटेस्टाइनल त्रास होऊ शकतो, ज्यामुळे दुग्ध स्रोतांमधून सातत्याने कॅल्शियम घेणे शक्य होऊ शकत नाही.
शिवाय दुधावर जास्त अवलंबून राहिल्याने हाडांच्या आरोग्यास हातभार लावणाऱ्या इतर पौष्टिकतेने समृद्ध पदार्थांकडे दुर्लक्ष होऊ शकते, ज्यामुळे संभाव्यतः असंतुलित आहार होऊ शकतो. “या घटकांचा विचार करून, हाडांच्या आरोग्यासाठी संतुलित दृष्टीकोन अंगीकारणे महत्त्वाचे आहे ज्यामध्ये विविध पोषक स्रोत आणि निरोगी जीवनशैली पद्धतींचा समावेश आहे,” शुभा जोर देते.
