१९७९ साली माझ्या इंटर्नशिपमध्ये, मी पहिल्यांदा हिमालयात गेलो होतो. रेल्वे आणि बसच्या चार दिवसांच्या खडतर प्रवासानंतर कश्मीरमधल्या किश्तवार ह्या सुंदर लहान शहरात पोहोचलो. बर्फाच्छादित डोंगरांच्या कुशीत वसलेल्या या गावातील निसर्ग सौंदर्य वेगळेच होते. किश्तवारला छोटा गुलमर्ग असेही म्हणतात. किश्तवारला केशराची शेती प्रसिद्ध आहे. सकाळच्या ट्रेकनंतर संध्याकाळी आम्ही किश्तवार जवळच्या गावात केशराच्या शेतात गेलो. अनेक एकर पसरलेल्या अशा या शेतात केशरीच्या फुलापासून केशर गोळा केले जाते. काही महिन्यासाठीच हे उपलब्ध असते. त्या शेतात असलेला केशराचा सुगंध माझ्या मनात आज देखील आहे.
हजारपेक्षा जास्त प्रीमियम लेखांचा आस्वाद घ्या ई-पेपर अर्काइव्हचा पूर्ण अॅक्सेस कार्यक्रमांमध्ये निवडक सदस्यांना सहभागी होण्याची संधी ई-पेपर डाउनलोड करण्याची सुविधा
आणखी वाचा: Health Special: पाणी पिणं इतकं का महत्त्वाचं?
आपण ज्याला केशर म्हणतो ते फुलांचे पुंकेसर असतात. समुद्रसपाटीपासून २००० ते २५०० उंचीवर थंड बर्फाळ हवामान आणि निचरा होणारी जमीन याला आवश्यक असते. केशर हा जगातील सर्वात महाग मसाल्याचा पदार्थ आहे. लहानपणी सणासुदीच्या वेळी श्रीखंडात किंवा मसाला दुधात केशराचा वापर केला जात असे. परंतु हल्ली बिर्याणी पासून ते जर्द्यापर्यंत केशर वापरले जाते. १ किलो केशराची किंमत २-३ लाख रुपयांपर्यंत आहे. त्याच्या उच्च किमतीचे कारण म्हणजे त्याची श्रमप्रधान कापणी पद्धत, ज्यामुळे त्याचे उत्पादन महाग होते.केशराची कापणी क्रोकस सॅटिव्हस फुलापासून हाताने केली जाते, ज्याला सामान्यत: केशर क्रोकस म्हणून ओळखले जाते. “केशर” हा शब्द फुलांच्या धाग्यासारख्या रचनेला लागू होतो.
आणखी वाचा: Health Special: अवास्तव वेदनेची प्रतिक्रिया
आपल्या पक्वानांमध्ये केशर आपण सुगंधासाठी घालतो पण त्याचे अनेक आरोग्यदायी फायदे आहेत. केशर मनाला आणि बुद्धीला उत्तेजन देणारे असल्यामुळे विद्यार्थ्यांनी त्याचे जरूर सेवन करावे. केशरामुळे मनावरचा ताण कमी होऊन मेंदूचे आरोग्य सुधारते. शिकण्याची क्षमता वाढवते. गरोदर महिलांना बाळाच्या वाढीसाठीसुद्धा ते उपयुक्त आहे. ते स्स्तनदा मातेचे दूध वाढवते. सौंदर्यवर्धक असल्यामुळे प्रसाधनांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वापरले जाते. केशर वातशामक आहे पण ते उष्ण असल्यामुळे त्याच्या २/३ काड्या सुद्धा दुधात घेतल्या तरी पुरेशा होतात. केशरमध्ये अँटीऑक्सिडेंट आणि अँटीकँसर फायदे असू शकतात. परंतु त्याचा अतिरेक टाळला पाहिजे.
केशरचे महत्वाचे प्रभावी आरोग्य फायदे आपण येथे बघूया.
१. अँटीऑक्सिडेंट -केशरामध्ये वनस्पती संयुगांची प्रभावी विविधता असते. हे अँटीऑक्सिडंट्स म्हणून कार्य करतात – रेणू जे आपल्या पेशींना मुक्त रॅडिकल्स आणि ऑक्सिडेटिव्ह तणावापासून वाचवतात. क्रोसिन आणि क्रोसेटिन हे केशरच्या लाल रंगासाठी जबाबदार कॅरोटीनोइड रंगद्रव्ये आहेत. दोन्ही संयुगे असू शकतात केम्फेरॉल केशर फुलांच्या पाकळ्यांमध्ये आढळते. हे कंपाऊंड कमी जळजळ, अँटीकँसर गुणधर्म आणि अँटीडिप्रेसेन्ट यासारख्या आरोग्याच्या फायद्यांशी जोडले गेले आहे.
२.मूड सुधारू शकतो आणि औदासिन्याच्या लक्षणांवर उपचार करू शकतो – केशरला “सूर्यप्रकाश मसाला” असे टोपणनाव आहे. हे केवळ त्याच्या वेगळ्या रंगामुळे नाही तर यामुळे आपला मूड सुधारण्यास मदत होते. दररोज ३० मिलीग्राम केशर घेणे फ्लूओक्सेटीन, इमिप्रामाइन आणि सिटालोप्राम इतकेच प्रभावी होते. केशर हा नैराश्यावरचा पारंपारिक उपचार आहे.
३.कर्करोगाशी लढण्याचे गुणधर्म -केशरामध्ये अँटीऑक्सिडंट्सचे प्रमाण जास्त असते. हानिकारक मुक्त रॅडिकल्सला निष्प्रभ करायला ते मदत करतं. केशर आणि त्याची संयुगे मोठ्या आतड्याच्या कर्करोगाच्या पेशी निवडकपणे नष्ट करतात किंवा त्यांची वाढ दडपतात, निरोगी पेशींना हानी पोहोचवत नाहीत. हा प्रभाव त्वचा, अस्थिमज्जा, प्रोस्टेट, फुफ्फुस, स्तन, गर्भाशय ग्रीवा आणि इतर अनेक कर्करोगाच्या पेशींवर देखील लागू होतो.
४.पीएमएसची (मासिक पाळीच्या आधी) लक्षणे कमी करू शकतात. प्रीमेन्स्ट्रुअल सिंड्रोम (पीएमएस) म्हणजे मासिक पाळी सुरू होण्यापूर्वी उद्भवणारी शारीरिक, भावनिक आणि मानसिक लक्षणे. २०-४५ वर्षे वयोगटातील स्त्रियांमध्ये, चिडचिडेपणा, डोकेदुखी आणि वेदना यासारख्या पीएमएस लक्षणांवर उपचार करण्यासाठी प्लेसबोपेक्षा दररोज ३० मिलीग्राम केशर घेणे अधिक प्रभावी होते. केवळ 20 मिनिटांसाठी केशराचा वास घेतल्याने चिंता आणि तणाव कमी होऊन पीएमएसची लक्षणे कमी होण्यास मदत होते.
५.केशर कामोत्तेजक म्हणून कार्य करू शकते. केशरामध्ये कामोत्तेजक गुणधर्म विशेषत: अँटीडिप्रेसन्ट्स घेणाऱ्या लोकांमध्ये. नैराश्यामुळे इरेक्टाइल डिसफंक्शन असलेल्या पुरुषांमध्ये प्लेसबोपेक्षा दररोज ३० मिलीग्राम केशर घेतल्यास इरेक्टाइल फंक्शनमध्ये लक्षणीय सुधारणा झाली. दररोज ३० मिलीग्राम केशर घेतल्यास स्त्रियांमध्ये सुद्धा पुरुषांशी संबंध करण्याची लैंगिक इच्छा वाढवतात व वेदना कमी होतात.
६.भूक कमी करून वजन कमी करण्यास मदत करू शकते. केशर आपली भूक कमी करून स्नॅकिंग रोखण्यास मदत करू शकते. केशर पूरक आहार घेतल्यास पोट भरलेले वाटते, कमी वेळा स्नॅक केले आणि वजन कमी होते.
७. हृदयरोगाची जोखीम कमी करते. केशराचे अँटीऑक्सिडेंट गुणधर्म रक्तातील कोलेस्ट्रॉल कमी करू शकतात आणि रक्तवाहिन्या आणि रक्तवाहिन्या बंद होण्यापासून रोखू शकतात.
८. रक्तातील साखरेची पातळी कमी करू शकते. केशर रक्तातील साखरेची पातळी कमी करू शकते आणि मधुमेहावरील रामबाण उपाय संवेदनशीलता वाढवू शकते.
९. वय-संबंधित मॅक्युलर डीजेनेरेशन (एएमडी) असलेल्या प्रौढांमध्ये दृष्टी सुधारू शकते. केशर एएमडी असलेल्या प्रौढांमध्ये दृष्टी सुधारते.
१०. अल्झायमर रोग असलेल्या प्रौढांमध्ये स्मरणशक्ती सुधारू शकते. केशराचे अँटीऑक्सिडेंट गुणधर्म अल्झायमर रोग असलेल्या प्रौढांमध्ये आकलन सुधारू शकतात
केशर हल्ली सर्वत्र सहज उपलब्ध आहे. केशराच्या पावडरीपेक्षा केशर विकत घेणे जास्त चांगले. केशरामध्ये भेसळ खूप असते म्हणून चांगल्या दुकानातून किंवा नामांकित ब्रँडकडून केशर खरेदी करणे महत्वाचे आहे. आहार म्हणून, दररोज 1.5 ग्रॅम केशर सुरक्षितपणे घेऊ शकतो परंतु दररोज केवळ ३० मिलीग्राम केशर आरोग्यासाठी फायदे मिळविण्यासाठी पुरेसे आहे. जास्त केशर घेतल्यास तोंड कोरडे पडणे, सुन्न होणे, हाताला मुंग्या येणे, डोकेदुखी आणि उलट्या होणे हे ही होऊ शकते.
हिंदू समाजात केशरी रंग अग्नी आणि शुद्धता दर्शवतो. अग्नी अंधार जाळून प्रकाश आणतो. हे ज्ञान आणि अज्ञानाच्या ज्वलनाचे देखील प्रतिनिधित्व करते. अग्नी यज्ञाचा आत्मा देखील दर्शवितो जो आत्मज्ञानाच्या शोधात महत्वाचा आहे. प्राचीन वैदिक संस्कारांमध्ये अग्निवेदी महत्त्वाची आहे. हा संतांचा आणि ऐहिक वासनांपासून दूर राहणाऱ्यांचा रंग आहे. म्हणूनच केशर हे आपल्यासाठी महत्वाचे व समृद्धतेचे प्रतीक आहे. योग्य पदार्थात योग्य प्रमाणात केशराचा उपयोग हा नेहमीच आरोग्यदायी असतो.
आणखी वाचा: Health Special: पाणी पिणं इतकं का महत्त्वाचं?
आपण ज्याला केशर म्हणतो ते फुलांचे पुंकेसर असतात. समुद्रसपाटीपासून २००० ते २५०० उंचीवर थंड बर्फाळ हवामान आणि निचरा होणारी जमीन याला आवश्यक असते. केशर हा जगातील सर्वात महाग मसाल्याचा पदार्थ आहे. लहानपणी सणासुदीच्या वेळी श्रीखंडात किंवा मसाला दुधात केशराचा वापर केला जात असे. परंतु हल्ली बिर्याणी पासून ते जर्द्यापर्यंत केशर वापरले जाते. १ किलो केशराची किंमत २-३ लाख रुपयांपर्यंत आहे. त्याच्या उच्च किमतीचे कारण म्हणजे त्याची श्रमप्रधान कापणी पद्धत, ज्यामुळे त्याचे उत्पादन महाग होते.केशराची कापणी क्रोकस सॅटिव्हस फुलापासून हाताने केली जाते, ज्याला सामान्यत: केशर क्रोकस म्हणून ओळखले जाते. “केशर” हा शब्द फुलांच्या धाग्यासारख्या रचनेला लागू होतो.
आणखी वाचा: Health Special: अवास्तव वेदनेची प्रतिक्रिया
आपल्या पक्वानांमध्ये केशर आपण सुगंधासाठी घालतो पण त्याचे अनेक आरोग्यदायी फायदे आहेत. केशर मनाला आणि बुद्धीला उत्तेजन देणारे असल्यामुळे विद्यार्थ्यांनी त्याचे जरूर सेवन करावे. केशरामुळे मनावरचा ताण कमी होऊन मेंदूचे आरोग्य सुधारते. शिकण्याची क्षमता वाढवते. गरोदर महिलांना बाळाच्या वाढीसाठीसुद्धा ते उपयुक्त आहे. ते स्स्तनदा मातेचे दूध वाढवते. सौंदर्यवर्धक असल्यामुळे प्रसाधनांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वापरले जाते. केशर वातशामक आहे पण ते उष्ण असल्यामुळे त्याच्या २/३ काड्या सुद्धा दुधात घेतल्या तरी पुरेशा होतात. केशरमध्ये अँटीऑक्सिडेंट आणि अँटीकँसर फायदे असू शकतात. परंतु त्याचा अतिरेक टाळला पाहिजे.
केशरचे महत्वाचे प्रभावी आरोग्य फायदे आपण येथे बघूया.
१. अँटीऑक्सिडेंट -केशरामध्ये वनस्पती संयुगांची प्रभावी विविधता असते. हे अँटीऑक्सिडंट्स म्हणून कार्य करतात – रेणू जे आपल्या पेशींना मुक्त रॅडिकल्स आणि ऑक्सिडेटिव्ह तणावापासून वाचवतात. क्रोसिन आणि क्रोसेटिन हे केशरच्या लाल रंगासाठी जबाबदार कॅरोटीनोइड रंगद्रव्ये आहेत. दोन्ही संयुगे असू शकतात केम्फेरॉल केशर फुलांच्या पाकळ्यांमध्ये आढळते. हे कंपाऊंड कमी जळजळ, अँटीकँसर गुणधर्म आणि अँटीडिप्रेसेन्ट यासारख्या आरोग्याच्या फायद्यांशी जोडले गेले आहे.
२.मूड सुधारू शकतो आणि औदासिन्याच्या लक्षणांवर उपचार करू शकतो – केशरला “सूर्यप्रकाश मसाला” असे टोपणनाव आहे. हे केवळ त्याच्या वेगळ्या रंगामुळे नाही तर यामुळे आपला मूड सुधारण्यास मदत होते. दररोज ३० मिलीग्राम केशर घेणे फ्लूओक्सेटीन, इमिप्रामाइन आणि सिटालोप्राम इतकेच प्रभावी होते. केशर हा नैराश्यावरचा पारंपारिक उपचार आहे.
३.कर्करोगाशी लढण्याचे गुणधर्म -केशरामध्ये अँटीऑक्सिडंट्सचे प्रमाण जास्त असते. हानिकारक मुक्त रॅडिकल्सला निष्प्रभ करायला ते मदत करतं. केशर आणि त्याची संयुगे मोठ्या आतड्याच्या कर्करोगाच्या पेशी निवडकपणे नष्ट करतात किंवा त्यांची वाढ दडपतात, निरोगी पेशींना हानी पोहोचवत नाहीत. हा प्रभाव त्वचा, अस्थिमज्जा, प्रोस्टेट, फुफ्फुस, स्तन, गर्भाशय ग्रीवा आणि इतर अनेक कर्करोगाच्या पेशींवर देखील लागू होतो.
४.पीएमएसची (मासिक पाळीच्या आधी) लक्षणे कमी करू शकतात. प्रीमेन्स्ट्रुअल सिंड्रोम (पीएमएस) म्हणजे मासिक पाळी सुरू होण्यापूर्वी उद्भवणारी शारीरिक, भावनिक आणि मानसिक लक्षणे. २०-४५ वर्षे वयोगटातील स्त्रियांमध्ये, चिडचिडेपणा, डोकेदुखी आणि वेदना यासारख्या पीएमएस लक्षणांवर उपचार करण्यासाठी प्लेसबोपेक्षा दररोज ३० मिलीग्राम केशर घेणे अधिक प्रभावी होते. केवळ 20 मिनिटांसाठी केशराचा वास घेतल्याने चिंता आणि तणाव कमी होऊन पीएमएसची लक्षणे कमी होण्यास मदत होते.
५.केशर कामोत्तेजक म्हणून कार्य करू शकते. केशरामध्ये कामोत्तेजक गुणधर्म विशेषत: अँटीडिप्रेसन्ट्स घेणाऱ्या लोकांमध्ये. नैराश्यामुळे इरेक्टाइल डिसफंक्शन असलेल्या पुरुषांमध्ये प्लेसबोपेक्षा दररोज ३० मिलीग्राम केशर घेतल्यास इरेक्टाइल फंक्शनमध्ये लक्षणीय सुधारणा झाली. दररोज ३० मिलीग्राम केशर घेतल्यास स्त्रियांमध्ये सुद्धा पुरुषांशी संबंध करण्याची लैंगिक इच्छा वाढवतात व वेदना कमी होतात.
६.भूक कमी करून वजन कमी करण्यास मदत करू शकते. केशर आपली भूक कमी करून स्नॅकिंग रोखण्यास मदत करू शकते. केशर पूरक आहार घेतल्यास पोट भरलेले वाटते, कमी वेळा स्नॅक केले आणि वजन कमी होते.
७. हृदयरोगाची जोखीम कमी करते. केशराचे अँटीऑक्सिडेंट गुणधर्म रक्तातील कोलेस्ट्रॉल कमी करू शकतात आणि रक्तवाहिन्या आणि रक्तवाहिन्या बंद होण्यापासून रोखू शकतात.
८. रक्तातील साखरेची पातळी कमी करू शकते. केशर रक्तातील साखरेची पातळी कमी करू शकते आणि मधुमेहावरील रामबाण उपाय संवेदनशीलता वाढवू शकते.
९. वय-संबंधित मॅक्युलर डीजेनेरेशन (एएमडी) असलेल्या प्रौढांमध्ये दृष्टी सुधारू शकते. केशर एएमडी असलेल्या प्रौढांमध्ये दृष्टी सुधारते.
१०. अल्झायमर रोग असलेल्या प्रौढांमध्ये स्मरणशक्ती सुधारू शकते. केशराचे अँटीऑक्सिडेंट गुणधर्म अल्झायमर रोग असलेल्या प्रौढांमध्ये आकलन सुधारू शकतात
केशर हल्ली सर्वत्र सहज उपलब्ध आहे. केशराच्या पावडरीपेक्षा केशर विकत घेणे जास्त चांगले. केशरामध्ये भेसळ खूप असते म्हणून चांगल्या दुकानातून किंवा नामांकित ब्रँडकडून केशर खरेदी करणे महत्वाचे आहे. आहार म्हणून, दररोज 1.5 ग्रॅम केशर सुरक्षितपणे घेऊ शकतो परंतु दररोज केवळ ३० मिलीग्राम केशर आरोग्यासाठी फायदे मिळविण्यासाठी पुरेसे आहे. जास्त केशर घेतल्यास तोंड कोरडे पडणे, सुन्न होणे, हाताला मुंग्या येणे, डोकेदुखी आणि उलट्या होणे हे ही होऊ शकते.
हिंदू समाजात केशरी रंग अग्नी आणि शुद्धता दर्शवतो. अग्नी अंधार जाळून प्रकाश आणतो. हे ज्ञान आणि अज्ञानाच्या ज्वलनाचे देखील प्रतिनिधित्व करते. अग्नी यज्ञाचा आत्मा देखील दर्शवितो जो आत्मज्ञानाच्या शोधात महत्वाचा आहे. प्राचीन वैदिक संस्कारांमध्ये अग्निवेदी महत्त्वाची आहे. हा संतांचा आणि ऐहिक वासनांपासून दूर राहणाऱ्यांचा रंग आहे. म्हणूनच केशर हे आपल्यासाठी महत्वाचे व समृद्धतेचे प्रतीक आहे. योग्य पदार्थात योग्य प्रमाणात केशराचा उपयोग हा नेहमीच आरोग्यदायी असतो.
