गेल्या काही दशकात भारतीय व्यक्तींचे आयुष्यमान वाढले आहे व आपल्या देशातही वृद्धांचे प्रमाण वाढले आहे. वाढत्या वयाबरोबरच सारकोपेनिया या आजाराचे प्रमाणही वाढले आहे. आज आपण सारकोपेनिया म्हणजे काय हे समजावून घेऊया.
सारकोपेनिया म्हणजे स्नायूंचे वस्तुमान, ताकद आणि कार्य हळूहळू कमी होणे. शरीरातील स्नायू (muscles) म्हणजेच मांसपेशींचा वयोपरत्वे हळू हळू क्षय होऊ लागतो याला सारकोपेर्निया म्हणतात. ही स्थिती सामान्यतः वृद्ध लोकसंख्येवर परिणाम करते आणि वृद्धत्वामुळे उद्भवते असे मानले जाते. याचा दुष्परिणाम म्हणून या वयात इतरही आजार डोके वर काढतात. रोगप्रतिकारशक्ती कमी होते. सारकोपेनिया मुळे तुमचे रोजचे व्यवहार, दैनंदिन कार्ये करण्याची तुमची क्षमता कमी होऊन तुमच्या राहणीमानावर मोठ्या प्रमाणात परिणाम होऊ शकतो. यामुळे तुमचे एकटे फिरण्याचे स्वातंत्र्य गमावले जाऊ शकते आणि दीर्घकालीन काळजी घेण्याची गरज पडते. स्नायूंच्या कमजोरींमुळे तुम्ही पडू शकता व फ्रॅक्चर-अस्थिभंग देखील होऊ शकतो. या परिस्थितींमुळे रुग्णालयात भरती, शस्त्रक्रिया, गुंतागुंत व मृत्यूचा धोका वाढतो. सारकोपेनिया हा स्थूल व्यक्तींना देखील होऊ शकतो.
आणखी वाचा: Health Special: पावसाळ्यात उघड्यावरचे पदार्थ एवढे धोकादायक का?
सारकोपेनियाचा त्रास कोणाला होतो?
सार्कोपेनिया आजार ६० वर्षे आणि त्यापेक्षा जास्त वयाच्या लोकांना सर्वात जास्त प्रभावित करतो. वयानुसार धोका वाढतो. ज्येष्ठांच्या दहा सर्वात महत्वाच्या आजारात याची गणना होते. हा रोग स्त्रीपुरुष दोघांनाही होतो. इतर गंभीर आजार असलेल्या व्यक्तींमध्ये ह्याचे प्रमाण जास्त असते. परंतु ६० वर्षे आणि त्याहून अधिक वयाच्या लोकांमध्ये हे दर ५% ते १३% पर्यंत आहेत. ८० आणि त्याहून अधिक वयाच्या लोकांमध्ये अंदाज ११% ते ५०% पर्यंत वाढतो. साठीनंतर हाडेसुद्धा ठिसूळ होतात. त्यामुळे कुठलेही पोकळ हाड मोडू शकते.
आणखी वाचा: Health Special: वेदना आणि सेंट्रल सेंसिटायझेशन
सारकोपेनियाचा शरीरावर कसा परिणाम होतो?
तुमच्या स्नायू तंतूंची संख्या आणि आकार दोन्ही कमी झाल्यामुळे तुमचे स्नायू पातळ होतात. तुमचे शरीर तुमच्या स्नायूंना वाढण्यासाठी आवश्यक तेवढी प्रथिने तयार करत नाही. जेव्हा असे होते, तेव्हा तुमच्या स्नायूंच्या पेशी लहान होतात. याव्यतिरिक्त, जसे जसे तुमचे वय वाढत जाते, तसतसे काही संप्रेरकांमध्ये बदल होतात – जसे टेस्टोस्टेरॉन आणि इंसुलिन सारखी वाढ घटक (IGF-१) – तुमच्या स्नायूंच्या तंतूंवर परिणाम करतात. यामुळे सारकोपेनिया होऊ शकतो. वृद्धत्व हे प्रबळ घटक असले तरी, शारीरिक निष्क्रियता, लठ्ठपणा, क्रॉनिक ऑब्स्ट्रक्टिव्ह पल्मोनरी डिसीज (सीओपीडी), किडनी रोग, मधुमेह, कर्करोग आणि एचआयव्ही सारखे जुनाट आजार, संधिवात, इन्सुलिन प्रतिकार, संप्रेरक पातळी कमी व कुपोषण किंवा प्रथिनांचे अपुरे सेवन ह्यामुळे प्रथिनांचे ऊर्जेत रूपांतर करण्याची तुमची क्षमता कमी होते आणी तुमच्या मेंदूकडून तुमच्या स्नायूंना हलवायला सांगणाऱ्या मज्जातंतू पेशींच्या संख्येत घट होते व सारकोपेनिया होतो. याची लागण हळूहळू होते आणि वेळीच दाखल न घेतल्यास मृत्यू होऊ शकतो.
सारकोपेनियाची लक्षणे
-स्नायू कमकुवत झाल्यामुळे
-तग धरण्याची क्षमता कमी होणे.
-दैनंदिन व्यवहार करण्यात अडचण.
-हळू चालणे.
-पायऱ्या चढताना त्रास होतो.
-खराब संतुलन आणि पडणे.
-स्नायूंचा आकार कमी होणे.
सारकोपेनियाचे निदान कसे केले जाते?
सारकोपेनियाची सुरुवात झाली आहे का हे जाणून घेण्यासाठी मांसपेशींचा क्षय आणि जीवनमान याची एक प्रश्नावली बेल्जीयम येथील आंतरराष्ट्रीय संस्थेने केली आहे. शारीरिक तपासणी केल्यानंतर व काही तपासण्या नंतर सारकोपेनियाचे निदान केले जाते. तुमचे स्नायूंचे सामर्थ्य, तुम्हाला चालण्यात किती मदत लागते, तुम्ही खुर्चीवरून कसे उठता, पायऱ्या कश्या चढता व पडणे ह्या वरून सारकोपेनियाचे निदान केले जाते. इतर स्नायू शक्ती चाचण्या मध्ये १) हँडग्रिप चाचणी: हँडग्रिपची ताकद तुमच्या इतर स्नायूंच्या ताकदीच्या समांतर काढते. एकंदर स्नायूंच्या ताकदीची कमतरता ओळखण्यासाठी प्रदाते त्याचा वापर करतात. २) चेअर स्टँड चाचणी: प्रदाते तुमच्या पायाच्या स्नायूंची ताकद मोजण्यासाठी चेअर स्टँड चाचणी वापरतात, विशेषत: तुमचे क्वाड्रिसेप्स. चेअर स्टँड चाचणी ३० सेकंदात तुमचे हात न वापरता तुम्ही खुर्चीवरून किती वेळा उभे राहू शकता आणि बसू शकता याची मोजणी करते ३) चालण्याच्या गतीची चाचणी: चालण्याची (चालण्याची) गती चाचणी तुम्हाला तुमच्या नेहमीच्या चालण्याच्या गतीने ४ मीटर (सुमारे १३ फूट) प्रवास करण्यासाठी लागणारा वेळ मोजते व इतर काही तपासण्यांद्वारे सारकोपेनियाचे निदान करणे सोपे जाते. स्नायू वस्तुमान मोजण्यासाठी क्ष-किरण चाचण्या वापरल्या जातात व त्या मध्ये डेक्सा (DEXA किंवा DXA) व (BIA). याही चाचण्या केल्या जातात.
सारकोपेनियावर उपचार
सारकोपेनियाच्या उपचारांमध्ये सामान्यत: जीवनशैलीतील बदलांचा समावेश होतो. तुमच्या जीवनशैलीतील हे बदल सारकोपेनियावर उपचार करू शकतात आणि मदत करू शकतात.
१. शारीरिक व्यायाम : विशिष्ट्य प्रकारच्या प्रतिकार-आधारित शक्ती व्यायामामुळे तुमची स्नायूंची ताकद सुधारते.
२. आरोग्यदायी आहार: नियमित व्यायामाच्या जोडीने, सकस आहार घेतल्यास सर्कोपेनियाचे परिणाम दूर होण्यास मदत होते. अन्न किंवा पूरक आहारांद्वारे प्रथिनांचे सेवन वाढवणे विशेषतः महत्वाचे आहे. स्नायूंच्या वस्तुमान वाढवण्यासाठी संप्रेरक पूरक वापरण्याच्या शक्यतेचा अभ्यास करत आहेत. परंतु सारकोपेनियावर उपचार करण्यासाठी सध्या कोणतीही शिफारस केलेली औषधे नाहीत. सार्कोपेनियाला प्रतिबंध करण्यासाठी उच्च-गुणवत्तेच्या प्रथिनांचा समावेश असलेला निरोगी आहार घ्यावा. प्रत्येक जेवणात २० ते ३५ ग्रॅम प्रथिनांचे लक्ष्य ठेवा. नियमित व्यायाम करा. शारीरिकदृष्ट्या सक्रिय जीवनशैली राखा. सारकोपेनियाचा प्रभाव प्रामुख्याने तुमच्या वयावर अवलंबून असतो. तुम्ही जीवनशैलीतील बदलांसह स्थितीचे परिणाम उलट करू शकता.
प्रत्येकाला वयानुसार काही प्रमाणात स्नायू कमी होत असल्याचा अनुभव येतो. परंतु सारकोपेनियासह, हे स्नायूंचे नुकसान जलद होते. तुम्हाला स्नायू कमकुवत होणे, सहनशक्ती कमी होणे किंवा सारकोपेनियाची इतर कोणतीही लक्षणे जाणवत असल्यास, तुमच्या डॉक्टरला भेटा. ते या स्थितीचे निदान करू शकतात आणि स्नायूंची हानी पूर्ववत करण्यासाठी आणि तुमची स्थिती सुधारण्यासाठी तुमच्यासाठी उपचार योजना विकसित करू शकतात
आणखी वाचा: Health Special: पावसाळ्यात उघड्यावरचे पदार्थ एवढे धोकादायक का?
सारकोपेनियाचा त्रास कोणाला होतो?
सार्कोपेनिया आजार ६० वर्षे आणि त्यापेक्षा जास्त वयाच्या लोकांना सर्वात जास्त प्रभावित करतो. वयानुसार धोका वाढतो. ज्येष्ठांच्या दहा सर्वात महत्वाच्या आजारात याची गणना होते. हा रोग स्त्रीपुरुष दोघांनाही होतो. इतर गंभीर आजार असलेल्या व्यक्तींमध्ये ह्याचे प्रमाण जास्त असते. परंतु ६० वर्षे आणि त्याहून अधिक वयाच्या लोकांमध्ये हे दर ५% ते १३% पर्यंत आहेत. ८० आणि त्याहून अधिक वयाच्या लोकांमध्ये अंदाज ११% ते ५०% पर्यंत वाढतो. साठीनंतर हाडेसुद्धा ठिसूळ होतात. त्यामुळे कुठलेही पोकळ हाड मोडू शकते.
आणखी वाचा: Health Special: वेदना आणि सेंट्रल सेंसिटायझेशन
सारकोपेनियाचा शरीरावर कसा परिणाम होतो?
तुमच्या स्नायू तंतूंची संख्या आणि आकार दोन्ही कमी झाल्यामुळे तुमचे स्नायू पातळ होतात. तुमचे शरीर तुमच्या स्नायूंना वाढण्यासाठी आवश्यक तेवढी प्रथिने तयार करत नाही. जेव्हा असे होते, तेव्हा तुमच्या स्नायूंच्या पेशी लहान होतात. याव्यतिरिक्त, जसे जसे तुमचे वय वाढत जाते, तसतसे काही संप्रेरकांमध्ये बदल होतात – जसे टेस्टोस्टेरॉन आणि इंसुलिन सारखी वाढ घटक (IGF-१) – तुमच्या स्नायूंच्या तंतूंवर परिणाम करतात. यामुळे सारकोपेनिया होऊ शकतो. वृद्धत्व हे प्रबळ घटक असले तरी, शारीरिक निष्क्रियता, लठ्ठपणा, क्रॉनिक ऑब्स्ट्रक्टिव्ह पल्मोनरी डिसीज (सीओपीडी), किडनी रोग, मधुमेह, कर्करोग आणि एचआयव्ही सारखे जुनाट आजार, संधिवात, इन्सुलिन प्रतिकार, संप्रेरक पातळी कमी व कुपोषण किंवा प्रथिनांचे अपुरे सेवन ह्यामुळे प्रथिनांचे ऊर्जेत रूपांतर करण्याची तुमची क्षमता कमी होते आणी तुमच्या मेंदूकडून तुमच्या स्नायूंना हलवायला सांगणाऱ्या मज्जातंतू पेशींच्या संख्येत घट होते व सारकोपेनिया होतो. याची लागण हळूहळू होते आणि वेळीच दाखल न घेतल्यास मृत्यू होऊ शकतो.
सारकोपेनियाची लक्षणे
-स्नायू कमकुवत झाल्यामुळे
-तग धरण्याची क्षमता कमी होणे.
-दैनंदिन व्यवहार करण्यात अडचण.
-हळू चालणे.
-पायऱ्या चढताना त्रास होतो.
-खराब संतुलन आणि पडणे.
-स्नायूंचा आकार कमी होणे.
सारकोपेनियाचे निदान कसे केले जाते?
सारकोपेनियाची सुरुवात झाली आहे का हे जाणून घेण्यासाठी मांसपेशींचा क्षय आणि जीवनमान याची एक प्रश्नावली बेल्जीयम येथील आंतरराष्ट्रीय संस्थेने केली आहे. शारीरिक तपासणी केल्यानंतर व काही तपासण्या नंतर सारकोपेनियाचे निदान केले जाते. तुमचे स्नायूंचे सामर्थ्य, तुम्हाला चालण्यात किती मदत लागते, तुम्ही खुर्चीवरून कसे उठता, पायऱ्या कश्या चढता व पडणे ह्या वरून सारकोपेनियाचे निदान केले जाते. इतर स्नायू शक्ती चाचण्या मध्ये १) हँडग्रिप चाचणी: हँडग्रिपची ताकद तुमच्या इतर स्नायूंच्या ताकदीच्या समांतर काढते. एकंदर स्नायूंच्या ताकदीची कमतरता ओळखण्यासाठी प्रदाते त्याचा वापर करतात. २) चेअर स्टँड चाचणी: प्रदाते तुमच्या पायाच्या स्नायूंची ताकद मोजण्यासाठी चेअर स्टँड चाचणी वापरतात, विशेषत: तुमचे क्वाड्रिसेप्स. चेअर स्टँड चाचणी ३० सेकंदात तुमचे हात न वापरता तुम्ही खुर्चीवरून किती वेळा उभे राहू शकता आणि बसू शकता याची मोजणी करते ३) चालण्याच्या गतीची चाचणी: चालण्याची (चालण्याची) गती चाचणी तुम्हाला तुमच्या नेहमीच्या चालण्याच्या गतीने ४ मीटर (सुमारे १३ फूट) प्रवास करण्यासाठी लागणारा वेळ मोजते व इतर काही तपासण्यांद्वारे सारकोपेनियाचे निदान करणे सोपे जाते. स्नायू वस्तुमान मोजण्यासाठी क्ष-किरण चाचण्या वापरल्या जातात व त्या मध्ये डेक्सा (DEXA किंवा DXA) व (BIA). याही चाचण्या केल्या जातात.
सारकोपेनियावर उपचार
सारकोपेनियाच्या उपचारांमध्ये सामान्यत: जीवनशैलीतील बदलांचा समावेश होतो. तुमच्या जीवनशैलीतील हे बदल सारकोपेनियावर उपचार करू शकतात आणि मदत करू शकतात.
१. शारीरिक व्यायाम : विशिष्ट्य प्रकारच्या प्रतिकार-आधारित शक्ती व्यायामामुळे तुमची स्नायूंची ताकद सुधारते.
२. आरोग्यदायी आहार: नियमित व्यायामाच्या जोडीने, सकस आहार घेतल्यास सर्कोपेनियाचे परिणाम दूर होण्यास मदत होते. अन्न किंवा पूरक आहारांद्वारे प्रथिनांचे सेवन वाढवणे विशेषतः महत्वाचे आहे. स्नायूंच्या वस्तुमान वाढवण्यासाठी संप्रेरक पूरक वापरण्याच्या शक्यतेचा अभ्यास करत आहेत. परंतु सारकोपेनियावर उपचार करण्यासाठी सध्या कोणतीही शिफारस केलेली औषधे नाहीत. सार्कोपेनियाला प्रतिबंध करण्यासाठी उच्च-गुणवत्तेच्या प्रथिनांचा समावेश असलेला निरोगी आहार घ्यावा. प्रत्येक जेवणात २० ते ३५ ग्रॅम प्रथिनांचे लक्ष्य ठेवा. नियमित व्यायाम करा. शारीरिकदृष्ट्या सक्रिय जीवनशैली राखा. सारकोपेनियाचा प्रभाव प्रामुख्याने तुमच्या वयावर अवलंबून असतो. तुम्ही जीवनशैलीतील बदलांसह स्थितीचे परिणाम उलट करू शकता.
प्रत्येकाला वयानुसार काही प्रमाणात स्नायू कमी होत असल्याचा अनुभव येतो. परंतु सारकोपेनियासह, हे स्नायूंचे नुकसान जलद होते. तुम्हाला स्नायू कमकुवत होणे, सहनशक्ती कमी होणे किंवा सारकोपेनियाची इतर कोणतीही लक्षणे जाणवत असल्यास, तुमच्या डॉक्टरला भेटा. ते या स्थितीचे निदान करू शकतात आणि स्नायूंची हानी पूर्ववत करण्यासाठी आणि तुमची स्थिती सुधारण्यासाठी तुमच्यासाठी उपचार योजना विकसित करू शकतात
