आयुर्वेद केवळ एक औषधशास्त्र नाही तर सजगतेने नैसर्गिक जीवन कसे जगावे याचा सिद्धांत आहे. तुमचे शरीर हा तुमच्या आहार विहाराचा आणि विचारांचा आरसा आहे. भुकेशिवाय खाणे, जास्त आणि सारखे खाणे, भरभर खाणे, जिभेसाठी खाणे, व्यायामाचा अभाव, अनियमित आणि असंयमित जीवन तुम्हाला रोगी करते आणि रोग झाल्यावर औषधे घेण्यावाचून पर्याय उरत नाही, त्यापेक्षा थोडे जागरूक राहिलो तर आपण बऱ्यापैकी निरोगी राहू शकतो.
आधुनिक उपचार पद्धतीमध्ये असाध्य मानल्या गेलेल्या अनेक रोगांवर आयुर्वेदात निसर्गाशी जोडलेली निरापद औषध प्रणाली आहे. आपल्या ऋषिपरंपरेने त्यावर प्राचीन काळात संशोधन केलेले आहे आणि आता त्यावर सतत संशोधनाचे कार्य चालू आहे; अशा अनेक अमृततुल्य वनस्पतींपैकी महत्वाची आहे गुळवेल. गुळवेल ही एक औषधी वनस्पती आहे ज्याचे विविध गुणधर्म आपल्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे आहेत. ती मेनिस्पर्मेसी कुटुंबातील आहे आणि वैज्ञानिकदृष्ट्या तिला टिनोस्पोरा कॉर्डिफोलिया म्हणतात. हे एक पानझडी झुडूप आहे ज्याला संस्कृतमध्ये ‘गुडुची’ म्हणतात. या वनस्पतीमध्ये हिरव्या-पिवळ्या फुलांसह हृदयाच्या आकाराची पाने असतात. ती जगाच्या उष्णकटिबंधीय आणि उप- उष्णकटिबंधीय प्रदेशांमध्ये वाढते, यापैकी आफ्रिकन आणि आशिया खंडांमध्ये टिनोस्पोरा कॉर्डिफोलिया विपुल प्रमाणात आढळते.
हेही वाचा – Mental Health Special: आवाजाची नक्कल करुन फसवणूक होते?
पारंपारिक औषधांमध्ये, वनस्पतीचे मूळ, खोडासारखा भाग आणि पानांचा वापर केला जातो. बहुतांश वेळेस वनस्पतीच्या सर्व भागांमधील अर्क वापरला जातो. गुळवेलीला पंजाबीमध्ये गिलो, ओरियामध्ये गुलुची, मराठीत गुळवेल, मल्याळममध्ये चित्तामृतू, बंगालीमध्ये गुलांचा, हिंदीत गुर्चा, गुजरातीमध्ये गारो आणि काश्मिरीमध्ये अमृता म्हणतात. गुळवेलीचे पौष्टीक मूल्य आणि उपयुक्तता पहिली की लक्षात येते तिचे अमृता हे नाव सर्वार्थाने सार्थ आहे.
गुळवेलीचे पौष्टिक मूल्य:
गुळवेलीच्या पोषक मूल्यांचा अभ्यास केला असता असे आढळले की, १०० ग्रॅम टी. कॉर्डिफोलिया २९२.५४ कॅलरी ऊर्जा प्रदान करते. गुळवेलमध्ये प्रथिने ४.५ टक्के, चरबी ३.१, फायबर १५.९, कार्बोहायड्रेट ६१.६६ शिवाय झिंक आणि मॅग्नीशियम असे घटक असतात.
गुळवेलीचे फायदेशीर गुणधर्म-
- प्रतिकारशक्तीवर प्रभावी गुणधर्म (इम्युनोमोड्युलेटरी गुणधर्म)
- विषविरोधी गुणधर्म
- मधुमेह विरोधी
- अँटिऑक्सिडंट क्रियाकलाप दर्शवू शकते
- संधिवातविरोधी गुणधर्म
- कर्करोगविरोधी गुणधर्म
- प्रतिजैविक क्रिया क्षमता
- दाहक-विरोधी गुणधर्म आहेत
- यकृतावर त्याचा क्रियाकलाप संरक्षणात्मक प्रभाव असू शकतो.
माझे गुरु डॉक्टर रवी बापट व डॉक्टर शरदिनी डहाणुकर यांनी संशोधन केल्यानंतर असे लक्षात आले की, गुळवेलही हेपेटो-संरक्षणात्मक गुणधर्म प्रदर्शित करू शकते (यकृतरक्षक). गुळवेलीचे सेवन केल्याने तुम्ही यकृताचे नुकसान होण्यापासून वाचू शकता आणि यकृताचे कार्य सुधारू शकते. तसेच, गुळवेल जास्त पित्त क्षार आणि क्षयरोग प्रतिबंधक औषधांमुळे यकृताच्या नुकसानीपासून संरक्षण करण्यात मदत करू शकते.
गुळवेलीचे उपयोग:
अल्कलॉइड्स, ग्लायकोसाइड्स, स्टिरॉइड्स, फिनोलिक्स, अ‍ॅलिफॅटिक कंपाऊंड्स, पॉलिसेकेराइड्स आणि लैक्टोन्स यांसारख्या अनेक जैविकदृष्ट्या सक्रिय संयुगे असलेले गुळवेल आनुवंशिकदृष्ट्या वैविध्यपूर्ण आहे. मुळांचा – खोडाचा भाग पानांपासून वेगळा करून त्याचे विविध पुढील उपयोग करता येतात.
नैराश्यासाठी गुळवेल
नैराश्य हा कमी मूड आणि डोपामाइन, नॉरपेनेफ्रिन आणि सेरोटोनिन यांसारख्या रसायनांच्या कमी पातळीमुळे चिन्हांकित केलेला रोग आहे. पारंपारिकपणे, लोकांमध्ये नैराश्यावर उपचार करण्यासाठी गुळवेलचा वापर केला जातो. प्राण्यांच्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की वनस्पतीमध्ये एन्टीडिप्रेस प्रभाव आहे. या क्रियेसाठी वनस्पतीमध्ये असलेले रासायनिक बेर्बेरिन जबाबदार असू शकते आणि लोकांमध्ये त्याचा वापर करण्यासाठी आणखी संशोधन आवश्यक आहे.
मेंदू, शिक्षण आणि स्मरणशक्तीसाठी
आयुर्वेदात, गुळवेलीला मध्य रसायन म्हणून संबोधले जाते ज्याचा अर्थ ते शिकणे आणि स्मरणशक्ती वाढवणारे असू शकते. अभ्यासामध्ये शिक्षण आणि स्मरणशक्ती सुधारण्यासाठी हे उपयुक्त असल्याचे अनेक प्रयोगांमध्ये लक्षात आले आहे. मानसिक विकार असलेल्या मुलांनी गुळवेलीला चांगला प्रतिसाद दर्शविला. गुळवेलीच्या या गुणधर्मामध्ये पुढील फलदायी संशोधनाची क्षमता आहे.
तणावासाठी गुळवेल:
पारंपारिकपणे गुळवेलीच्या मुळांचा अर्क तणावावर उपचार करण्यासाठी वापरला जातो. अनेक प्राण्यांच्या अभ्यासातून हे सिद्ध झाले आहे की हा अर्क तणाव-विरोधी एजंट म्हणून प्रभावी आहे आणि मानवांमध्ये त्यांच्या अधिकच्या वापरासाठी अधिक संशोधन आवश्यक आहे.
संक्रमणासाठी गुळवेल:
अतिसार, कानाचा संसर्ग, मूत्रमार्गाचा संसर्ग (यूटीआय), टॉन्सिल्सचा संसर्ग आणि क्षयरोग (फुफ्फुसाचा संसर्ग) यासारख्या विविध प्रकारच्या संसर्गांवर गुळवेल विकारावर मात करण्यासाठी मदत करू शकते. अतिसारामध्ये तिच्या अँटिस्पास्मोडिक गुणधर्मामुळे उपयुक्त ठरू शकते (आतड्याच्या स्नायूंना आराम देते). या क्रियांव्यतिरिक्त तिच्या इम्युनोमोड्युलेटरी आणि अँटिऑक्सिडंट गुणधर्मांमुळे ती संक्रमणांमध्ये प्रभावी असू शकते. गुळवेल मधुमेही रुग्णामध्ये प्रतिकारक शक्ती वाढवू शकते.
तापासाठी गुळवेल:
गुळवेल तिच्या इम्युनोमोड्युलेटरी, अँटी-इंफ्लेमेटरी, अँटी- अ‍ॅलर्जिक आणि अँटीऑक्सिडंट गुणधर्मांमुळे संसर्गामुळे तापावर उपचार करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते.
आतड्यासाठी गुळवेल:
अतिसार, आमांश, अपचन, फुगवणे, पोट फुगणे आणि पोटदुखीच्या बाबतीत त्याच्या अँटीस्पास्मोडिक क्रियेमुळे गुळवेल (आतड्याच्या स्नायूंना आराम देते) उपयुक्त आहे. अल्सरच्या बाबतीत ते गॅस्ट्रिक फ्लुइड कमी आम्लयुक्त करू शकते असे प्राण्यांच्या अभ्यासात दिसून आले आहे आणि मानवांमध्ये अधिक अभ्यास आवश्यक आहेत.
मधुमेहासाठी गुळवेल:
आयुर्वेदामध्ये उच्च रक्त शर्करा (मधुमेह) वर उपचार करण्यासाठी गुळवेल वापरली जाते, कारण त्यात रक्तातील साखर कमी करण्याचा गुणधर्म आहे. प्राण्यांच्या अभ्यासाने वनस्पतीची ही गोष्ट सिद्ध झाले आहे. परंतु कृपया डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा आणि स्वत: औषधोपचार करू नयेत.
सांधे आणि हाडांसाठी गुळवेल :
ऑस्टियोपोरोसिस ही एक अशी स्थिती आहे जिथे हाडांच्या वस्तुमानाचे नुकसान होते ज्यामुळे व्यक्तीला फ्रॅक्चर होण्याची शक्यता असते. संधिवात म्हणजे सांध्याची जळजळ ज्यामुळे वेदना होतात आणि हालचालींवर मर्यादा येतात. प्राण्यांच्या अभ्यासात, गुळवेलीने हाडांची झीज कमी झाल्याचे दाखवले आहे. तिच्या दाहक-विरोधी गुणधर्मामुळे ती ऑस्टियोपोरोसिस आणि संधिवाताच्या उपचारांसाठी वापरली जाऊ शकते.
फुफ्फुसांसाठी गुळवेल:
ब्रोन्कियल दमा ही एक अ‍ॅलर्जीक स्थिती आहे जिथे व्यक्तीला श्वास घेण्यात अडचण येणे, घरघर येणे आणि खोकला येतो. प्राण्यांच्या अभ्यासात गुळवेलीच्या इम्युनोमोड्युलेटरी गुणधर्मामुळे, गुळवेल अ‍ॅलर्जी आणि ब्रोन्कियल दम्यामध्ये उपयुक्त ठरू शकते. तापामध्ये वापरली जाऊ शकते.
यकृतासाठी गुळवेल:
गुळवेलीचा यकृतावर फायदेशीर परिणाम होऊ शकतो आणि अशक्तपणा, कावीळ, यकृताची जळजळ यासारख्या परिस्थितींमध्ये ती उपयुक्त ठरते. क्षयरोगाच्या संसर्गाविरूद्ध वापरल्या जाणार्‍या औषधांमुळे यकृतातील विषारीपणा कमी करण्यासही गुळवेल मदत करू शकते.
कर्करोगात गुळवेल:
प्राण्यांच्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की, गुलवेलीचा अर्क ट्यूमरची वाढ कमी करतो आणि आयुष्य वाढवतो. कॅन्सरच्या रूग्णांमध्ये रेडिएशन थेरपीसह आक्रमक शस्त्रक्रियांसाठी ती काही उतारा देऊ शकते. प्राचीन आयुर्वेदात, मुलांमध्ये स्मरणशक्ती आणि शिक्षण यासारख्या संज्ञानात्मक कार्ये वाढविण्यासाठी गुळवेलचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो. याव्यतिरिक्त, प्रौढांमध्ये चक्कर येण्याविरोधात तिचा वापर केला जातो. वर्तणुकीशी संबंधित विकारांची सौम्य ते मध्यम लक्षणे दर्शविणाऱ्या मुलांमध्ये गुळवेल सकारात्मक प्रतिसाद दर्शविते आणि त्यांची IQ पातळी सुधारण्यास
मदत करू शकते. गुळवेलीसारख्या वनस्पतींवर अजून खूप संशोधन करणे आवश्यक आहे.
गुळवेल कशी वापरावी?
गुलवेलीची मुळे, स्टेम आणि पाने वापरली जातात. सामान्यतः, मुळांचे चूर्ण करून द्रावण केले जाते किंवा ते सेवन करण्यापूर्वी दुधात मिसळले जाते. स्टेम आणि पानांची पेस्ट केली जाते आणि नंतर तोंडावाटे किंवा रस म्हणून प्यायली जाते. योग्य डॉक्टरांचा सल्ला घेतल्याशिवाय आयुर्वेदिक/ हर्बल उपचार करण्यासाठी आधुनिक औषधांवर चालू असलेले उपचार बंद करू नका किंवा बदलू नका.
गुळवेलीचे दुष्परिणाम:
सामान्यत: कमी कालावधीसाठी वापरल्यास गुळवेल सुरक्षित असते आणि दीर्घकालीन वापराचे कोणतेही दुष्परिणाम माहीत नाहीत.
गुळवेली सोबत घ्यावयाची खबरदारी:
गर्भधारणा आणि स्तनपान
गरोदरपणात आणि स्तनपानादरम्यान गुळवेलीच्या सुरक्षित वापरासाठी पुराव्यांचा अभाव आहे. म्हणून, वापर टाळा आणि अशा कोणत्याही वापरापूर्वी नेहमी स्त्रीरोगतज्ञाचा सल्ला घ्या.
स्वयंप्रतिरोधक रोग
तिच्या रोगप्रतिकारक- मॉड्युलेटिंग गुणधर्मामुळे, रोग प्रतिकारशक्ती वाढताना दिसते. हे स्वयंप्रतिकार रोग वाढवू शकते जेथे रोग प्रतिकारशक्ती आधीच अतिक्रियाशील आहे उदा. ग्रेव्ह रोग, संधिवात इ.
मधुमेह
गुळवेलीमध्ये रक्तातील साखर कमी करण्याचे गुणधर्म आहेत. म्हणून, एखादी व्यक्ती आधीच अँटीडायबेटिक औषधे घेत असेल तर गुळवेल घेण्यापूर्वी सावधगिरी बाळगली पाहिजे.
इम्युनोसप्रेसेंट्स
तिच्या इम्यून-मॉड्युलेटिंग गुणधर्मामुळे, ते सायक्लोफॉस्फामाइड सारख्या इम्युनोसप्रेसंट्सद्वारे उत्पादित इम्युनोसप्रेशन प्रतिबंधित करते. जेव्हा एखादी व्यक्ती इम्युनोसप्रेसन्ट्स घेत असते तेव्हा गुळवेल टाळले पाहिजे, उदाहरणार्थ, अवयव प्रत्यारोपणाचे रुग्ण, कर्करोग उपचार घेत असलेले रुग्ण.
अँटीडायबायोटिक औषधे
रक्तातील साखर कमी करण्याच्या गुणधर्मामुळे, मधुमेहविरोधी औषधांसोबत जोडल्यास त्याचे फायदेशीर परिणाम दिसून आले आहेत. एकूणच रक्तातील साखर कमी करण्याचा प्रभाव जास्त असतो आणि गुळवेल घेताना सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे.
औषध हा तुमचा आमचा जिव्हाळ्याचा विषय. आपल्याला हे माहीत झाले आहे की आधुनिक औषधे आजार झटपट बरे करतात पण अयोग्य वापर घातक असतो. वनस्पतीजन्य/ आयुर्वेदिक औषधे उपयुक्त असली तरी त्यावर जास्त संशोधन करणे आणि त्यांचा वापरही तज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली करणे आवश्यक आहे.
