सामान्यतः सूर्यप्रकाशातील जीवनसत्व म्हणून ओळखले जाणारे, ड जीवनसत्व आपल्या शरीरात असलेल्या कॅल्शियम आणि फॉस्फेटचे प्रमाण नियंत्रित करण्यासाठी महत्वाचे आहे. आपले शरीर, आपली हाडे, दात आणि स्नायू निरोगी ठेवण्यासाठी हे पोषक घटक वापरतात. निसर्गातील कधीही न संपणारी ऊर्जा म्हणजे सौर ऊर्जा. आपल्या सृष्टीचे अस्तित्वच मुळी सूर्यप्रकाशामुळे आहे. सूर्यप्रकाशामुळे वनसंपत्ती आणि जीवांचे पालन पोषण होते. याच सूर्यप्रकाशाचा आणखी एक फायदा म्हणजेच शरीरात ड जीवनसत्व तयार होणे. रुग्णालयात काम करणारे माझे एक जवळचे सहकारी काही दिवस आजारी होते. सकाळी उठल्यापासून मध्यरात्रीपर्यंत पूर्ण देशभरातून आलेल्या रुग्णांना मदत करणारे हे माझे सहकारी माझ्या बाजूच्याच खोलीमध्ये काम करत असत. गेले काही दिवस त्यांना अंगदुखी व सांधे दुखी झाल्याने चालायला व बसायला त्रास सुरु झाला.
अस्थिव्यंग चिकित्सकाने बघून नेहमीच्या वेदनाशामक गोळ्या लिहून दिल्या. जेव्हा हे दुखणे थांबले नाही तेव्हा पुढील तपास केले. MRI व एक्स रे ही नॉर्मल आले पण कॅल्शियम अँड ड जीवनसत्व हे अत्यंत कमी प्रमाणात होते. दिवसभर एका बंद खोलीमध्ये काम करून अंगावर थोडाही सूर्यप्रकाश न पडल्यामुळे व आहारमध्येही योग्य सेवन न केल्याने हा त्रास झाला. अशा प्रकारचा त्रास अनेकांना आज आढळून येतो. बहुतांशी लोक रोज स्वतः सूर्यप्रकाशात चालत नाही. त्यामुळे बदलत्या जीवन शैलीमध्ये या गोष्टीकडे दुर्लक्ष होते व लोकांना ड जीवनसत्वाची कमतरता सतावते.
हेही वाचा… Mental Health Special: आनंदाचा पासवर्ड
आपली हाडे मजबूत राहण्यासाठी ड जीवनसत्वाची खूप गरज आहे. तसेच रक्तातील कॅल्शियम व फॉस्फरस यांची पातळी योग्य राखण्यासाठी पण ड जीवनसत्वाची आवश्यकता असते. ड जीवनसत्वाच्या कमतरतेने मुलामध्ये मुडदूस (रिकेट्स) हा आजार निर्माण होतो तर मोठ्या व्यक्तींमध्ये ड जीवनसत्व कमी असल्यास हाडे ठिसूळ व मऊ होतात व त्यामुळे त्यांना अस्थिभंग (फ्रॅक्चर) होऊ शकतो. ड जीवनसत्वाच्या अभावी हाडे, दात, केस यांचे आरोग्यही धोक्यात येते. या शिवाय मधुमेह, रक्तदाब, दमा, कर्करोगाचे काही प्रकार, मेंदूचे विकार ई. आजारात देखील ड जीवनसत्व महत्वाची भूमिका बजावत असते.
ड जीवनसत्वाची कमतरता झाल्यास
१. हृदय विकारामुळे होणाऱ्या मृत्यूचे प्रमाण वाढत जाते.
२. वयस्क व्यक्तीमध्ये मेंदूतील कार्य प्रणाली बिघडू लागते.
३. लहान मुलांमधील दम्याची तीव्रता वाढते.
४. कर्करोग होण्याची शक्यता वाढते आणि
५. मधुमेह, रक्तदाबासारखे आजार लवकर आटोक्यात येत नाहीत.
हिवाळ्यात आणि जेव्हा आपण घरामध्ये जास्त वेळ घालवतो तेव्हा आपल्याला आवश्यक असलेले सर्व ड जीवनसत्व सूर्यप्रकाशातून मिळू शकत नाही ज्यामुळे ड जीवनसत्वाची कमतरता होऊ शकते. काही लोकांना कधीच ड जीवनसत्वाची पातळी जास्त प्रमाणात मिळणार नाही कारण त्यांना सूर्यप्रकाशात पुरेसा संपर्क मिळत नाही किंवा त्यांना जास्त धोका असू शकतो. या प्रकरणांमध्ये, वर्षभर दररोज ड जीवनसत्व पूरक आहार घेण्याची शिफारस केली जाते.
ड जीवनसत्वाची कमतरता म्हणजे काय?
सहसा, ड जीवनसत्वाच्या कमतरतेची कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत. जर ते उपस्थित असतील तर चिन्हे बर्‍याचदा सूक्ष्म असतात, परंतु काही लोक लक्षात घेऊ शकतात:
- अधिक वेळा आजार होणे किंवा संक्रमण होणे
- थकवा किंवा थकवा जाणवणे
- केस गळणे
- स्नायू दुखणे
- पाठीच्या खालच्या भागात दुखणे
- नैराश्याची भावना किंवा मूड कमी होणे
- शस्त्रक्रिया, संसर्ग किंवा दुखापतीनंतर हळूहळू बऱ्या होणाऱ्या जखमा
ड जीवनसत्वाच्या कमतरतेमुळे हाडांची घनता कमी होऊ शकते, ज्यामुळे हाडे अधिक नाजूक होतात आणि पडल्यानंतर फ्रॅक्चरचा धोका वाढतो.
‘आपली रोगप्रतिकारक शक्ती जशी पाहिजे तशी कार्यरत ठेवण्यासाठी ड जीवनसत्व महत्त्वाची भूमिका बजावते, त्यामुळे जर तुम्हाला वारंवार हवामानात किंवा थंडीशी झुंज देत असेल, तर त्याची कमतरता असू शकते,’ डॉ. मॅक्क्लीमॉन्ट म्हणतात.
ड जीवनसत्व कमी असल्यास कोणता धोका?
- जे लोक सहसा घराबाहेर नसतात, उदाहरणार्थ, जे केअर होममध्ये राहतात
- जे लोक घराबाहेर असताना त्यांची त्वचा भरपूर झाकतात
- जे लोक काळ्या वर्णाचे आहेत
- लोक वनस्पती-आधारित आहाराचे अनुसरण करतात, कारण नैसर्गिकरित्या व्हिटॅमिन डी असलेले बरेच पदार्थ म्हणजे मासे, लाल मांस आणि अंडी
ड जीवनसत्वाची कमतरता होण्याची कारणे
१. ड जीवनसत्व हे प्राणिजन्य पदार्थातच उपलब्ध असते जसे की मासे, कॉड लिव्हर ऑइल , अंड्याचा पिवळा ब्लॅक, दूध, गुरांचे यकृत ई. ज्यांचा आहार पूर्ण शाकाहारी असेल तर त्यांना आहारातून पुरेसे ड जीवनसत्व मिळत नाही.
२. शरीर कपड्यांनी झाकल्यामुळे उघड्या अंगावर सूर्यकिरण घेणं व कोवळ्या उन्हात फिरणे शक्य होत नाही. आवश्यक प्रमाणात सूर्यकिरणे त्वचेपर्यंत पोहोचू शकत नाही व त्यामुळे ड जीवनसत्व निर्माण होत नाही.
३. भारतीयांची त्वचा गडद रंगाची असल्याने सूर्यप्रकाशाच्या साहाय्याने ड जीवनसत्वे बनवण्याची प्रक्रिया ही संथ असते.
४. वाढत्या वयाबरोबर आपल्या मूत्रपिंडाचे काम कमी होत जाते. या मुळे जीवनसत्व ऍक्टिव्ह स्वरूपात कमी होते व त्याची कमतरता जाणवते.
५. आतड्यांच्या काही आजारात (उदा. Crohn’s disease, Cystic fibrosis ई.) आतड्याची शोषण क्षमता कमी होते व त्यामुळे आहारातून घेतलेले शरीरात ड जीवनसत्व शोषले जात नाही.
६. अतिस्थूल व्यक्तीमध्ये चरबीच्या पेशी अति जास्त प्रमाणात असतात व त्या रक्तातील ड जीवनसत्व शोषून घेतात व रक्त प्रवाहात ड जीवनसत्वाची कमी होते
ड जीवनसत्वाची तपासणी
रक्ताच्या तपासणीत २५ Hydroxy Vit D ची पातळी २० ते ५० ng /ml एवढी असावी. ती जर १२ ng /ml पेक्षा कमी असल्यास ड जीवनसत्वाची कमतरता आहे असे समजावे.
उपाययोजना
१. आहारात दूध, दुधाचे पदार्थ, अंडे, मासे, कॉड लिव्हर ऑइल, अळिंबी, अक्रोड, बदाम व ऑलिव्ह ची फळे यांचा समावेश असावा. लाल मांस, यकृत, न्याहारी यातही ड जीवनसत्व असते.
२. कोवळ्या सूर्यप्रकाशात रोज २० मिनिटेतरी फिरावे किंवा बसावे. उघड्या त्वचेवर सूर्यप्रकाश पडणे आवश्यक आहे.
३. ड जीवनसत्वाची कमतरता असल्यास रोज ८०० ते ४००० युनिट्स घ्यावीत. पर्यायी ड जीवनसत्वाची सॅचेटस किंवा कॅप्सूल्स मिळतात. त्यामध्ये ६०००० युनिट्स असतात. सुरुवातील आठवड्यतून एकदा असे ८ आठवडे ती घ्यावीत. नंतर महिन्यातून एक वेळा असे ६ महिने घ्यावे. आवश्यकतेपेक्षा ड जीवनसत्व अनेक महिने जास्त प्रमाणात सेवन केल्यास ते किडनी आणि हृदयाला अपायकारक ठरू शकते. म्हणून जास्त काळ व्हिटॅमिन ड हे डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच घ्यावे.
ड जीवनसत्वाची कमतरता कशी टाळावी?
सुदैवाने, ड जीवनसत्वाची चांगली पातळी राखणे तुलनेने सोपे आहे. मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, १ वर्षापर्यंतच्या बालकांना दिवसाला ८.५ ते १० मायक्रोग्रॅम ड जीवनसत्वाची आवश्यकता असते, तर १ ते ४ वयोगटातील मुलांनी दिवसाला १० मायक्रोग्रॅमचे लक्ष्य ठेवले पाहिजे. हे वर्षभर शिफारसीय आहे. प्रौढ आणि ४ वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या मुलांनी हिवाळ्याच्या महिन्यांत दररोज १० मायक्रोग्रॅम व्हिटॅमिन डी पुरवले पाहिजे. सप्लिमेंट्स जवळजवळ सर्व फार्मसीमधून उपलब्ध आहेत आणि डोसच्या श्रेणीमध्ये उपलब्ध आहेत.
सौम्य ड जीवनसत्वाच्या कमतरतेसाठी, दररोज फक्त शिफारस केलेले १० मायक्रोग्राम घेणे पुरेसे असू शकते. अधिक गंभीर कमतरतेसाठी ड जीवनसत्वाच्या उच्च डोसची आवश्यकता असू शकते – परंतु आपल्याला खात्री नसल्यास नेहमी आपल्या डॉक्टरशी बोला.
अस्थिव्यंग चिकित्सकाने बघून नेहमीच्या वेदनाशामक गोळ्या लिहून दिल्या. जेव्हा हे दुखणे थांबले नाही तेव्हा पुढील तपास केले. MRI व एक्स रे ही नॉर्मल आले पण कॅल्शियम अँड ड जीवनसत्व हे अत्यंत कमी प्रमाणात होते. दिवसभर एका बंद खोलीमध्ये काम करून अंगावर थोडाही सूर्यप्रकाश न पडल्यामुळे व आहारमध्येही योग्य सेवन न केल्याने हा त्रास झाला. अशा प्रकारचा त्रास अनेकांना आज आढळून येतो. बहुतांशी लोक रोज स्वतः सूर्यप्रकाशात चालत नाही. त्यामुळे बदलत्या जीवन शैलीमध्ये या गोष्टीकडे दुर्लक्ष होते व लोकांना ड जीवनसत्वाची कमतरता सतावते.
हेही वाचा… Mental Health Special: आनंदाचा पासवर्ड
आपली हाडे मजबूत राहण्यासाठी ड जीवनसत्वाची खूप गरज आहे. तसेच रक्तातील कॅल्शियम व फॉस्फरस यांची पातळी योग्य राखण्यासाठी पण ड जीवनसत्वाची आवश्यकता असते. ड जीवनसत्वाच्या कमतरतेने मुलामध्ये मुडदूस (रिकेट्स) हा आजार निर्माण होतो तर मोठ्या व्यक्तींमध्ये ड जीवनसत्व कमी असल्यास हाडे ठिसूळ व मऊ होतात व त्यामुळे त्यांना अस्थिभंग (फ्रॅक्चर) होऊ शकतो. ड जीवनसत्वाच्या अभावी हाडे, दात, केस यांचे आरोग्यही धोक्यात येते. या शिवाय मधुमेह, रक्तदाब, दमा, कर्करोगाचे काही प्रकार, मेंदूचे विकार ई. आजारात देखील ड जीवनसत्व महत्वाची भूमिका बजावत असते.
ड जीवनसत्वाची कमतरता झाल्यास
१. हृदय विकारामुळे होणाऱ्या मृत्यूचे प्रमाण वाढत जाते.
२. वयस्क व्यक्तीमध्ये मेंदूतील कार्य प्रणाली बिघडू लागते.
३. लहान मुलांमधील दम्याची तीव्रता वाढते.
४. कर्करोग होण्याची शक्यता वाढते आणि
५. मधुमेह, रक्तदाबासारखे आजार लवकर आटोक्यात येत नाहीत.
हिवाळ्यात आणि जेव्हा आपण घरामध्ये जास्त वेळ घालवतो तेव्हा आपल्याला आवश्यक असलेले सर्व ड जीवनसत्व सूर्यप्रकाशातून मिळू शकत नाही ज्यामुळे ड जीवनसत्वाची कमतरता होऊ शकते. काही लोकांना कधीच ड जीवनसत्वाची पातळी जास्त प्रमाणात मिळणार नाही कारण त्यांना सूर्यप्रकाशात पुरेसा संपर्क मिळत नाही किंवा त्यांना जास्त धोका असू शकतो. या प्रकरणांमध्ये, वर्षभर दररोज ड जीवनसत्व पूरक आहार घेण्याची शिफारस केली जाते.
ड जीवनसत्वाची कमतरता म्हणजे काय?
सहसा, ड जीवनसत्वाच्या कमतरतेची कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत. जर ते उपस्थित असतील तर चिन्हे बर्‍याचदा सूक्ष्म असतात, परंतु काही लोक लक्षात घेऊ शकतात:
- अधिक वेळा आजार होणे किंवा संक्रमण होणे
- थकवा किंवा थकवा जाणवणे
- केस गळणे
- स्नायू दुखणे
- पाठीच्या खालच्या भागात दुखणे
- नैराश्याची भावना किंवा मूड कमी होणे
- शस्त्रक्रिया, संसर्ग किंवा दुखापतीनंतर हळूहळू बऱ्या होणाऱ्या जखमा
ड जीवनसत्वाच्या कमतरतेमुळे हाडांची घनता कमी होऊ शकते, ज्यामुळे हाडे अधिक नाजूक होतात आणि पडल्यानंतर फ्रॅक्चरचा धोका वाढतो.
‘आपली रोगप्रतिकारक शक्ती जशी पाहिजे तशी कार्यरत ठेवण्यासाठी ड जीवनसत्व महत्त्वाची भूमिका बजावते, त्यामुळे जर तुम्हाला वारंवार हवामानात किंवा थंडीशी झुंज देत असेल, तर त्याची कमतरता असू शकते,’ डॉ. मॅक्क्लीमॉन्ट म्हणतात.
ड जीवनसत्व कमी असल्यास कोणता धोका?
- जे लोक सहसा घराबाहेर नसतात, उदाहरणार्थ, जे केअर होममध्ये राहतात
- जे लोक घराबाहेर असताना त्यांची त्वचा भरपूर झाकतात
- जे लोक काळ्या वर्णाचे आहेत
- लोक वनस्पती-आधारित आहाराचे अनुसरण करतात, कारण नैसर्गिकरित्या व्हिटॅमिन डी असलेले बरेच पदार्थ म्हणजे मासे, लाल मांस आणि अंडी
ड जीवनसत्वाची कमतरता होण्याची कारणे
१. ड जीवनसत्व हे प्राणिजन्य पदार्थातच उपलब्ध असते जसे की मासे, कॉड लिव्हर ऑइल , अंड्याचा पिवळा ब्लॅक, दूध, गुरांचे यकृत ई. ज्यांचा आहार पूर्ण शाकाहारी असेल तर त्यांना आहारातून पुरेसे ड जीवनसत्व मिळत नाही.
२. शरीर कपड्यांनी झाकल्यामुळे उघड्या अंगावर सूर्यकिरण घेणं व कोवळ्या उन्हात फिरणे शक्य होत नाही. आवश्यक प्रमाणात सूर्यकिरणे त्वचेपर्यंत पोहोचू शकत नाही व त्यामुळे ड जीवनसत्व निर्माण होत नाही.
३. भारतीयांची त्वचा गडद रंगाची असल्याने सूर्यप्रकाशाच्या साहाय्याने ड जीवनसत्वे बनवण्याची प्रक्रिया ही संथ असते.
४. वाढत्या वयाबरोबर आपल्या मूत्रपिंडाचे काम कमी होत जाते. या मुळे जीवनसत्व ऍक्टिव्ह स्वरूपात कमी होते व त्याची कमतरता जाणवते.
५. आतड्यांच्या काही आजारात (उदा. Crohn’s disease, Cystic fibrosis ई.) आतड्याची शोषण क्षमता कमी होते व त्यामुळे आहारातून घेतलेले शरीरात ड जीवनसत्व शोषले जात नाही.
६. अतिस्थूल व्यक्तीमध्ये चरबीच्या पेशी अति जास्त प्रमाणात असतात व त्या रक्तातील ड जीवनसत्व शोषून घेतात व रक्त प्रवाहात ड जीवनसत्वाची कमी होते
ड जीवनसत्वाची तपासणी
रक्ताच्या तपासणीत २५ Hydroxy Vit D ची पातळी २० ते ५० ng /ml एवढी असावी. ती जर १२ ng /ml पेक्षा कमी असल्यास ड जीवनसत्वाची कमतरता आहे असे समजावे.
उपाययोजना
१. आहारात दूध, दुधाचे पदार्थ, अंडे, मासे, कॉड लिव्हर ऑइल, अळिंबी, अक्रोड, बदाम व ऑलिव्ह ची फळे यांचा समावेश असावा. लाल मांस, यकृत, न्याहारी यातही ड जीवनसत्व असते.
२. कोवळ्या सूर्यप्रकाशात रोज २० मिनिटेतरी फिरावे किंवा बसावे. उघड्या त्वचेवर सूर्यप्रकाश पडणे आवश्यक आहे.
३. ड जीवनसत्वाची कमतरता असल्यास रोज ८०० ते ४००० युनिट्स घ्यावीत. पर्यायी ड जीवनसत्वाची सॅचेटस किंवा कॅप्सूल्स मिळतात. त्यामध्ये ६०००० युनिट्स असतात. सुरुवातील आठवड्यतून एकदा असे ८ आठवडे ती घ्यावीत. नंतर महिन्यातून एक वेळा असे ६ महिने घ्यावे. आवश्यकतेपेक्षा ड जीवनसत्व अनेक महिने जास्त प्रमाणात सेवन केल्यास ते किडनी आणि हृदयाला अपायकारक ठरू शकते. म्हणून जास्त काळ व्हिटॅमिन ड हे डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच घ्यावे.
ड जीवनसत्वाची कमतरता कशी टाळावी?
सुदैवाने, ड जीवनसत्वाची चांगली पातळी राखणे तुलनेने सोपे आहे. मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार, १ वर्षापर्यंतच्या बालकांना दिवसाला ८.५ ते १० मायक्रोग्रॅम ड जीवनसत्वाची आवश्यकता असते, तर १ ते ४ वयोगटातील मुलांनी दिवसाला १० मायक्रोग्रॅमचे लक्ष्य ठेवले पाहिजे. हे वर्षभर शिफारसीय आहे. प्रौढ आणि ४ वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या मुलांनी हिवाळ्याच्या महिन्यांत दररोज १० मायक्रोग्रॅम व्हिटॅमिन डी पुरवले पाहिजे. सप्लिमेंट्स जवळजवळ सर्व फार्मसीमधून उपलब्ध आहेत आणि डोसच्या श्रेणीमध्ये उपलब्ध आहेत.
सौम्य ड जीवनसत्वाच्या कमतरतेसाठी, दररोज फक्त शिफारस केलेले १० मायक्रोग्राम घेणे पुरेसे असू शकते. अधिक गंभीर कमतरतेसाठी ड जीवनसत्वाच्या उच्च डोसची आवश्यकता असू शकते – परंतु आपल्याला खात्री नसल्यास नेहमी आपल्या डॉक्टरशी बोला.
