प्रा. शिरीष पाठक – response.lokprabha@expressindia.com
वाचक लेखक
आपल्या परंपरेत आकडय़ांची फार वाट लावली आहे. अंकावर आधारित वाक्प्रचार किंवा म्हणींमध्ये त्या अंकांची बदनामीच केलीय. आता हेच पाहा ना…
‘एकीपेक्षा बेकी बरी’ म्हणजे एक आणि दोन या दोन्ही अंकांची बदनामीच दिसते. ‘एकाक्ष’ दोन डोळे असलेल्यांपेक्षा कमीच नाही का? ‘अर्धवट’, ‘अर्धमेला’, ‘अर्धशिशी’ वगैरेंमध्ये अर्धा या अंकाची वाटच लावली आहे. ‘तीन तेरा’ म्हणजे तीन आणि तेरा हे दोन्ही अंक वाईटच. ‘तिसरा’ डोळा उघडणे म्हणजे जणू प्रलयाची वेळच. ‘दोन्ही’ घरचा पाहुणा उपाशी म्हणजे उपासमार. ‘तीन तिघाडा काम बिघाडा’ यात कोणता चांगला अर्थ अभिप्रेत आहे? ‘चांडाळ चौकडी’ यामध्ये चार या आकडय़ाला प्रतिष्ठा आहे का? ‘पाचही बोटे सारखी नसतात’ यात पाच अंकावर नेमके बोट ठेवले आहे. ‘पंचाईत’ म्हणजे वांधाच, ‘पंचतत्त्व पावणे’ म्हणजे इहलोकीची यात्रा संपवणे, ‘षडाष्टक’ म्हणजे साक्षात विघ्नच. ‘साडेसाती’मध्ये सात या अंकाचा धुव्वा उडवलाय. शिवाय ‘सप्तपदी’नंतर (लग्नानंतर) व्यक्तीचे स्वातंत्र्य हिरावले जाते, याकडे डोळेझाक करता येईल काय? ‘पाचावर धारण बसणे’ म्हणजे मूर्तिमंत भीतीच. या भीतीसाठी.. नेमकी ‘पाच’चीच निवड म्हणीकर्त्यांने केली आहे. एव्हरीथिंग इज अ‍ॅट सिक्स्स अ‍ॅण्ड सेव्हन्स याचा अर्थ कोणाचा पायपोस कोणाच्या पायात नसणे म्हणजे अंदाधुंदीच. कपाळावर ‘आठय़ा’ येणे म्हणजे ‘आठ’चीच बदनामी नव्हे ना? ‘चार दिवस सासूचे चार दिवस सुनेचे’ यात कोणालाच कायम सुख नाही. आलटून-पालटून सुख-दु:ख अनुभवा.
‘नव्याचे नऊ दिवस’ यात नवीन नवलाई संपून तेच ते भोग वाटय़ास येणार, हे नक्की. हिंदीत ‘नौ दो ग्यारह’ म्हणजे पलायन. बघा ‘नऊ’ व ‘अकरा’ दोन्ही अंकांची बदनामी. ‘दशानन’ रावण हा दुष्टप्रवृत्तीचा. ‘बारभाई’ म्हणजे अराजकच. ‘आता वाजले की बारा’, ‘बारा वाजणे’ म्हणजे सत्यानाशच. ‘बारा’ या अंकाचा पारा सर्वात खाली गेलेला. तसेच ‘तेरा’ हा अंक सर्व जगात अशुभ मानलेला. अनेक देशात तर ‘तेरा’ हा अंक गाळून अंकांची गणना होते. म्हणजे अकरा, बारा नंतर एकदम चौदा, पंधरा वगैरे. काही हॉटेलात खोल्यांना क्रमांक देताना ‘तेरा’ हा अंक देतच नाहीत. ‘चौदावे रत्न’ दाखविणे म्हणजे झोडून काढणे.
‘सोळावे वरीस धोक्याचे’, मुलीच्या बापास घोर लागतोच. ‘सोळा सर्व कार्यावर बोळा’ हे सर्व नकारात्मक अर्थच घेऊन येतात. नकटीच्या लग्नाला ‘सतराशे साठ’ विघ्न यात सतरा आणि साठ या दोन्ही अंकांची अवहेलनाच. ‘अठरा विसे दारिद्रय़’ म्हणजे श्रीमंतीचा पूर्णपणे लोप, हालअपेष्टा. हिंदीतील ‘उन्नीस बीस’ आठवा. ‘तेवीस’ हा अंक साक्षात शनीदेवाचा म्हणजे आपल्यावर अवकृपाच. ‘गद्धे पंचविशी’मध्ये ऐन पंचविशीत तरुण मुले-मुली कशी बिघडतात याचेच वर्णन. खवीसमध्ये वीस या अंकाचा अपमान तर नव्हे. ‘बत्तिशी पाडणे’ म्हणजे दात पाडून हातात देणे, याचा अर्थ सपाटून मार देणे.
‘छत्तीस’चा आकडा म्हणजे कोणाशीही न पटणे. ३६ हा अपशकुनी आकडा झालाय. या आकडय़ात तीन आणि सहा यांचे तोंड विरुद्ध दिशेने असल्याने माणसांचेही जणू वैर.
‘चाळिशी’ म्हणजे चष्मा. थोडक्यात चाळीस वर्ष वयानंतर कमी दिसणे, तारुण्याचा बहर ओसरणे वगैरे अर्थ घेऊनच ही वयोमर्यादा ओलांडली जाते. अन्नासाठी ‘दाही’ दिशा आम्हा फिरविशी जगदिशा. म्हणजे साक्षात हालच. ‘दाही’ दिशांनी दशा म्हणजे हालत केलेली दिसते. त्यानंतर येते ती ‘पन्नाशी’. पन्नास वयानंतर आरोग्यास उतार पडू लागतो, एकेक उपाधी सुरू होतात.
‘फिफ्टी-फिफ्टी’ म्हणजे निम्मे. म्हणजे कोणासच संपूर्ण नाही. ‘पहिले पाढे पंचावन्न’ यात पंचावन्न या अंकास उगाच वाईट संबोधले आहे.
‘छप्पन टिकल्या’ म्हणजे चेहऱ्यावर व्रण असलेला माणूस. थोडक्यात कुरूप दिसणारा. केले ना ‘छप्पन’ आकडय़ास अशुभ? ‘साठी बुद्धी नाठी’ यात साठ वयानंतर म्हातारचळ सुरू होतो असे अभिप्रेत आहे. ‘एकसष्ट-बासष्ट (बोलीभाषेत एकसट बासट) ही वाईट अंगाने जाणारी म्हण. (किंवा वाक्प्रचार) यानंतर येतो तो ‘चौऱ्याऐंशीचा फेरा’, चौऱ्याऐंशी लक्ष योनीनंतर माणसाला परत मानव जन्म प्राप्त होतो असे म्हणतात. ‘शंभर’ गुन्हे (शिशुपालाची) भरणे यावरून १०० या अंकास किती अवगुणी आकडा मानला गेलाय, हे लक्षात येते. ‘शंभरी’ माणूस म्हणजे महावस्ताद (चांगला नव्हे तो) होय.
‘अरे, जा रे जा, तुझ्यासारखे हजार पाहिले, तू माझे काही वाईट करू शकत नाही.’ यात हजार या अंकाची बदनामी करण्याचा हेतू स्पष्ट दिसतो.
झाकली मूठ ‘सव्वा – लाखाची’मध्ये लाख या अंकाशीही अपकीर्ती केलेली दिसून येते. शिवाय ज्याला त्याला आपण ‘लाखोली’ वाहतोच. कसाबने भारत देशावर दहशतवादी हल्ला करून ‘कोटय़ानु कोटी’ अपराध केले आहेत, त्याला दया क्षमा नाही. यावरून कोटी संख्येसही वाईटांच्या यादीत आणून सोडले आहे.
वास्तविक ‘गणित’ हा शालेय विषय सर्वाच्याच नावडीचा. त्यामुळे गणितातील अंकांचा वाईट हेतूने वापर करण्याचे ओघाने आलेच. आठवा, पाढे पाठ करणे किती जिकिरीचे होते, ती आकडेमोड डोक्यावरून जायची. यानिमित्ताने का होईना सर्व अंक डोक्यात घुसावे म्हणून तर हा बदनामीचा खटाटोप नव्हे ना? असा संशय येतो. नेहमीच नन्नाचा पाढा नको.
अंकाचा प्रताप कुठे नाही? आपण सहजच १३/७ चा हल्ला, २६/७ चा जलप्रलय, ११/९ चा अमेरिकेचा हल्ला असे म्हणतो. ‘पाच पंचवीस’ अंक चांगले काय नि वाईट काय, आपल्याला अंकांशिवाय चालणार आहे का? सगळेच काही ‘बावन्न-कशी’ सोन्यासारखे नसतात. आपले दैनंदिन व्यवहार सुरळीत चालू राहण्यासाठी माधुरी दीक्षितच्या तालावर गाऊ या, एक- दो- तीन- चार पाच- छे- सात- आठ- नऊ- दस- ग्यारह- बारह- तेरा…
सौजन्य – लोकप्रभा
